Ανέκαθεν απασχολούσαν τον άνθρωπο οι διαδρομές και τα μονοπάτια του νερού στο έδαφος και στο υπέδαφος, οι μετασχηματισμοί του στην ατμόσφαιρα, αλλά και η γενικότερη ανακύκλωσή του μέσα από τα φυσικά φαινόμενα. Ωστόσο, και για πρακτικούς λόγους έχει ιδιαίτερη σημασία να ασχολούμαστε σήμερα με το νερό, καθώς με τις επερχόμενες παγκόσμιες κλιματικές μεταβολές, ασφαλώς και θα ανακύπτουν προβλήματα επιβίωσης, ανάπτυξης και περιβαλλοντικής προστασίας σε τοπικό επίπεδο.(για περισσότερα)
Το νερό, η ιδιότυπη αυτή χημική ένωση των δύο στοιχείων (οξυγόνο και υδρογόνο) και των τριών
ατόμων (δύο άτομα υδρογόνου και ένα άτομο οξυγόνου), αυτός ο παντο-διαλύτης, καλύπτει κατά
70% τόσο την επιφάνεια της γης, όσο και τη δομή και τη σύσταση του ανθρωπίνου σώματος.
Το νερό, με τις ποικιλόμορφες εκφάνσεις του και γονιμοποιεί και καταστρέφει, ενώ αποτελεί
αφετηρία εκκίνησης για κάθε πολιτισμική αναφορά. Ανάλογα με την περίπτωση γίνεται σύμβολο
αγνότητας, διαύγειας και κάθαρσης, αλλά και τιμωρός. Τελικά το νερό είναι η απαρχή κάθε νέας
πορείας.
Ιστορικά, οι Ίωνες φιλόσοφοι με το Θαλή το Μιλήσιο διατυπώνουν ως προς το νερό τις αρχές ότι
η γή επιπλέει στο νερό και ότι το νερό είναι η αρχική ύλη των πάντων. Και προχωρούν ακόμη
περισσότερο με τον Αναξαγόρα, ο οποίος αναγνωρίζει τη σημασία των βροχοπτώσεων, της
εξάτμισης και της τροφοδοσίας με νερό των ποταμών και των υπόγειων στρωμάτων της γης.
Εντυπωσιακές ακόμη και σήμερα είναι οι αρχές που διατυπώνονται από τον Αριστοτέλη στα
‘’Μετεωρολογικά’’ για τις διαδρομές του νερού στη γη και στον αέρα.
Σήμερα, ξέρουμε πλέον ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν γίνει αναπόσπαστο τμήμα του ‘’
κύκλου του νερού ‘’ παρότι μέχρι τον 20ο αιώνα ο άνθρωπος περιοριζόταν στο ρόλο του χρήστη,
ενώ τις τελευταίες δεκαετίες συμμετέχει, ενεργά με τις δραστηριότητές του, σε όλες τις φάσεις
του ‘’κύκλου’’ αυτού.
Αυτό που σε πολλές περιπτώσεις διατυπώνεται ότι ‘’το παρελθόν είναι το κλειδί του
μέλλοντος’’ έχει ιδιαίτερη πρακτική σημασία όταν ασχολούμαστε με το νερό και προσπαθούμε
να βρούμε λύσεις για περισσότερο ορθολογική διαχείριση και κατανομή των νερών που υπάρχουν
στη διάθεσή μας.
Εξάλλου, θα πρέπει να θυμηθούμε ότι όταν υπήρξαν περίοδοι με έντονη κοινωνική ανάπτυξη και
με πολιτισμικές ‘’εκρήξεις’’, τότε μόνο ανέκυπταν ζητήματα για ασφάλεια και προστασία της
ζωής, για εξασφάλιση των σπιτιών και των περιουσιών, για ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών,
αλλά και η προβληματική για τα διαθέσιμα νερά και την καλή τους ποιότητα.
Μια τέτοια, πολιτισμική έκρηξη που έγινε το 3000 π.χ. στην Κρήτη, έλαβε υπόψη της και το
διαθέσιμο νερό, και τα δίκτυα αποχέτευσης και του βρόχινου νερού, αλλά και δεξαμενές
αποθήκευσης. Ειδικότερα, όπως μαρτυρούν οι αρχαιολογικές έρευνες, η δημιουργία παλατιών
και οικισμών διαφοροποιούνταν τότε, όχι μόνο ανάλογα με τις χρονικές περιόδους, αλλά και
ανάλογα με τις επικρατούσες τότε υδρολογικές συνθήκες της Μινωικής περιόδου. Ετσι, για
λόγους υδατικής οικονομίας, όταν το υψόμετρο ήταν μεγάλο και υπήρχε έλλειψη υπόγειων νερών
και πηγών, η συλλογή και η αποθήκευση του νερού βασιζόταν σε δεξαμενές των νερών της
βροχής. Μάλιστα, διευθετούσαν κατάλληλα τις αυλές και τις πλατείες, ώστε να είναι καθαρές και
να μαζεύουν πολύ βρόχινο νερό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα έχουμε στη Φαιστό όπου δεν
υπήρχαν πολλά νερά.
Αντίθετα, σε περιοχές με πηγαία νερά, η μεταφορά του νερού γινόταν με τη βοήθεια πήλινων
κλειστών σωλήνων (οι κτιστοί σωλήνες αναπτύχτηκαν κατά την Ενετοκρατία και την
Τουρκοκρατία). Για παράδειγμα, η Κνωσός υδρευόταν αρχικά από την πηγή Μαυροκόλυμπος,
ενώ σε περιοχές με πλούσια υπόγεια νερά, τότε η τεχνολογία ανόρυξης και άντλησης του νερού
γινόταν με πολύ αναπτυγμένο και αξιοθαύμαστο τρόπο, όπως για παράδειγμα στο παλάτι της
Ζάκρου.
Αλλά και τα αποχετευτικά δίκτυα της Μινωικής περιόδου είναι αξιοπρόσεκτα. Για παράδειγμα,
στη βίλα της Αγ. Τριάδας ανακαλύφθηκε ένα πολύ προωθημένο αποχετευτικό σύστημα, τόσο για
τα υγρά απόβλητα, όσο και για τα νερά της βροχής με τα οποία εκτός των άλλων συνήθιζαν να
καθαρίζουν τις τουαλέτες τους.
Επίσης, την περίοδο αυτή της Μινωικής πολιτισμικής ‘’έκρηξης’’, και η γεωργική ανάπτυξη της
Κρήτης ήταν αναγκαία προκειμένου να υποστηρίζει την αντίστοιχη πληθυσμιακή ‘’έκρηξη’’.
Έτσι, μεταξύ 1700-1450 π.χ. αναπτύχθηκαν αρδευτικά συστήματα οι λεγόμενες ‘’Λίνιες’’
(εντοπίστηκαν στο οροπέδιο του Λασιθίου) που αποτελούνταν από πολυάριθμα στραγγιστικά
κανάλια, αυλάκια ποτίσματος που διασταυρώνονταν και επιτελούσαν με τον καλύτερο τρόπο τις
λειτουργίες τους. Ωστόσο, ανάμεσα στην περίοδο 3000-1100 π.χ. υπάρχουν ενδείξεις
χρησιμοποίησης υγρών λυμάτων από τους τότε οικισμούς για την άρδευση γεωργικών
καλλιεργειών.
Αλλά και το νερό ως παράγοντας αναψυχής προωθήθηκε την περίοδο αυτή με δημιουργία κήπων
και σιντριβανιών στην Κνωσό, με ενυδρείο στη Ζάκρο και με άλλες κατασκευές.
Επί της ουσίας όμως, προβλήματα διαχείρισης του νερού δεν φαίνεται ότι υπήρχαν τότε και
τούτο γιατί μέχρι τον περασμένο αιώνα ο άνθρωπος περιοριζόταν στο ρόλο του απλού
χρήστη του νερού, ενώ σήμερα συμμετέχει ενεργά και μπορεί να παρεμβαίνει στις
‘’διαδρομές’’ και στις ‘’φάσεις’’ του νερού με τις κάθε είδους οχλούσες δραστηριότητές του.
Οι αρνητικές επιπτώσεις πάνω στο υδάτινο περιβάλλον και ειδικότερα στο φυσικό πόρο ‘’νερό’’,
ξεκινούν όταν ο άνθρωπος άρχισε να παρεμβαίνει στο φυσικό περιβάλλον, αλλά παλαιότερα
το ίδιο το φυσικό περιβάλλον με τους μηχανισμούς ‘’ανάδρασης’’ που διαθέτει κατόρθωνε και
αντιπαρερχόταν τις ‘’οχλήσεις’’. Αργότερα όμως, με την εντατικοποίηση των κάθε είδους
ανθρώπινων παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον οι μηχανισμοί ‘’εξυγίανσης‘’ του
περιβάλλοντος αδρανοποιήθηκαν. Εξάλλου, άρχισαν να δημιουργούνται καταστάσεις που είχαν
αντίκτυπο στα φαινόμενα της ατμόσφαιρας (π.χ. φαινόμενα θερμοκηπίου, ρύπανση αέρα), αλλά
και να επεκτείνονται σε αντίστοιχα φαινόμενα πάνω στη γη με τη ‘’νιτρορύπανση’’ (γεωργική
ρύπανση), τη γενικότερη ρύπανση των νερών, την εξάντληση των αποθεμάτων του νερού, την
υπεράντληση των υπόγειων νερών, την εισχώρηση των θαλασσινών νερών κάτω από τις
καλλιεργούμενες περιοχές (υφαλμύρωση), την υπερβολική χρήση των νερών άρδευσης κάτω από
συνθήκες έντονης εξάτμισης (αλάτωση εδαφών) και την ερημοποίηση. Αλλά ακόμη και όταν το
πάνω χωριό ξοδεύει σπάταλα και αλόγιστα το νερό θεωρώντας το ως δική του ιδιοκτησία,
και δεν επιτρέπει κάποιες ποσότητες νερού να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες του
πιο κάτω χωριού.
Σε μια χωρο-χρονική διαδρομή μέσα στη χώρα μας διαπιστώνεται ότι γενικά η Ελλάδα πολύ
συχνά ‘’και διψάει για νερό, αλλά και πνίγεται από νερό’’. Τούτο, εν μέρει είναι αναμενόμενο,
εξαιτίας, όπως λέγουν οι αρμόδιοι επιστήμονες, της γεωγραφικής θέσης της χώρας μας, της
ποικιλόμορφης ακτογραμμής της, του νησιωτικού κατακερματισμού της, αλλά και της έντονης
ποικιλομορφίας του ανάγλύφου της, όπου πανύψηλες βουνοκορυφές βρίσκονται λίγα μόλις
χιλιόμετρα από τη γειτονική θάλασσα (λ.χ. Λευκά Όρη, Ψηλορείτης, Όλυμπος).
Εξάλλου, και ο ανθρώπινος παράγοντας με τις παρεμβάσεις και επεμβάσεις του στο φυσικό
περιβάλλον έχει τη μερίδα του στην ‘’ελληνική κρίση’’ για το νερό. Για παράδειγμα, όταν το
νερό της βροχής σε μια ξαφνική καταιγίδα αναγκάζεται ΄΄να ρέει΄΄ μόνο επιφανειακά και μέσα σε
σύντομο χρονικό διάστημα, γιατί έχουν καταστραφεί οι φυσικοί ‘’οδοί’’ μεταφοράς του εξαιτίας
του μπαζώματος των ρεμάτων και των σκουπιδοσωρών, τότε συμβαίνουν πλημμύρες με
καταστρεπτικά αποτελέσματα. Πλημμύρες όμως μπορούν να συμβούν και στις πλέον άνυδρες
περιοχές της Ελλάδας, σε πολλά νησιά του Αιγαίου, όπου τα πλημμυρικά φαινόμενα όταν και
όποτε συμβούν είναι περισσότερο καταστρεπτικά, απ’ότι σε περιοχές όπου συνήθως βρέχει.
Πότε όμως το νερό της βροχής δημιουργεί καταστροφικές πλημμύρες;
Γενικά η Ελλάδα είναι ‘’δυνητικά’’ ευάλωτη ως προς την επικινδυνότητα των πλημμυρών. Αλλά,
όμως παρατηρείστε τι συμβαίνει στις αστικές περιοχές και αναλογιστείτε πόσο γυμνό έδαφος
(έδαφος ελεύθερο από ασφαλτοστρώσεις, πλακοστρώσεις, σπίτια) είχαμε παλαιότερα και πόσο
σήμερα!!
Ναι μεν υπάρχουν τα δίκτυα των νερών της βροχής στις αστικές περιοχές, αλλά πότε
κατασκευάστηκαν; Είχαν λάβει υπόψη τους τη γιγάντωση των πόλεων ; Ποιος τοπικός φορέας
εξασφαλίζει το τακτικό καθαρισμό των φρεατίων ; Με ποιες κατάλληλες προδιαγραφές
κατασκευάζονται το περιαστικό και το αγροτικό οδικό δίκτυο; Ποια τεχνική υπηρεσία εποπτεύει
τις ασφαλτοστρώσεις οι οποίες πολλές φορές γίνονται πάνω σε γυμνό έδαφος μέχρι και στα
πρανή των χωραφιών χωρίς τα στοιχειώδη τεχνικά έργα (κράσπεδα, αυλάκια,);
58
Ωστόσο, οι εκχερσώσεις, οι πυρκαγιές, η υπερβολική βόσκηση, η έλλειψη χλόης στο έδαφος,
και άλλες συνθήκες και παράγοντες, επιδεινώνουν τα πλημμυρικά φαινόμενα με τις
αναμενόμενες καταστροφές. Τούτο όμως είναι επόμενο, γιατί, μ’αυτές τις συνθήκες πάνω στο
γυμνό έδαφος συντομεύεται η ’’συσσώρευση’’ και η ‘’απορροή’’ μεγάλου όγκου νερών. Έτσι,
αυτό το νερό, ‘’συμπιέζεται’’ όταν περνάει μέσα από αστικοποιημένες περιοχές, μέσα από
ρέματα που έχουν μπαζωθεί ή έχουν πυκνή βλάστηση και σκουπιδοσωρούς. Τέλος, αυτά τα
‘’πάρα πολλά’’ νερά δεν βρίσκουν το φυσικό τους δρόμο εύκολα προς τα χαμηλότερα, ακόμη και
προς τη θάλασσα. Πόσες φορές άραγε παραθαλάσσιες περιοχές, ακόμη και πάνω στον αιγιαλό,
‘’πνίγονται’’ και από το νερό, αλλά και από τα μεταφερόμενα υλικά και τη λάσπη;
Επίσης, η ‘’πλημμυρική ‘’ ή ‘’μη πλημμυρική’’ συγκυρία καθορίζεται συνήθως από την ύπαρξη ή
ανθυπαρξία χωροταξικού σχεδιασμού, την ευαισθησία ή μη των τοπικών φορέων σε ότι τους
αφορά, αλλά και από όλους εμάς που ενσυνείδητα ή μη συμμετέχουμε στα κοινά και στα τοπικά ή
εθνικά δρώμενα.
Ωστόσο στη χώρα μας, τριπλή είναι η προβληματική, και γιατί πλημμυρίζουμε και γιατί διψάμε,
αλλά και γιατί σπαταλάμε το νερό με μεγάλη ευκολία. Πρόσφατα μάλιστα, οι κάτοικοι που
βίωναν για πολλά χρόνια την έλλειψη νερού στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και την
ανατολική Κρήτη, ακόμη προσπαθούν να ξεπεράσουν ότι έχουν αφήσει πίσω οι καταστροφικές
πλημμύρες της περασμένης περιόδου. Μάλιστα, οι αναμενόμενες κατά τους ειδικούς επιστήμονες,
παγκόσμιες κλιματικές μεταβολές είναι δυνατό να μεγεθύνουν ακόμη περισσότερο την
ανισοκατανομή του νερού μεταξύ των διαφόρων περιοχών της χώρας μας,, αλλά και ως προς την
ανομβρία και ξηρασία, τις πλημμύρες, αλλά και τα φαινόμενα που τα συνοδεύουν, όπως είναι η
ερημοποίηση, οι κατολισθήσεις, οι γεω-ολισθήσεις και τα ‘’ποτάμια λάσπης’’, το φυσικό
μπάζωμα των παράκτιων περιοχών κ.ο.κ.
Παρόλα αυτά, χωρίς να εφησυχάζουμε και χωρίς υστερικά να κινδυνολογούμε, όλοι μπορούμε να
συμβάλλουμε για περισσότερο αισιόδοξο μέλλον ως προς το νερό και την ορθολογική διαχείρισή
του. Η αρχή έχει ξεκινήσει με την Πολιτεία η οποία μέσω των τοπικών ‘’Διαχειριστικών Αρχών’’
για το νερό, σύντομα εγκαθιδρύει σε κάθε υδρολογική λεκάνη, τοπικό συντονιστικό όργανο που
χαράζει και υλοποιεί τις επιμέρους πολιτικές για το νερό, την εξασφάλιση κατάλληλης ποιότητας
και την ορθολογική του διαχείριση, ενώ οι επιστημονικοί φορείς θα καλύπτουν γνωστικά πεδία
και εφικτές προτάσεις μέτρων, μέσων και έργων αποκατάστασης, διατήρησης και προστασίας του
περιβάλλοντος. Επομένως, κάθε τοπική κοινωνία οφείλει να συμβάλλει, ώστε να
εξορθολογιστούν οι σημερινές εξωπραγματικές και σπάταλες κατά-χρήσεις του νερού σε ένα
περισσότερο ισορροπημένο μερίδιο συμμετοχής, ανάλογα πάντα με τη σημερινή διαθεσιμότητα, τις μελλοντικές ανάγκες, τις αναπτυξιακές προοπτικές, αλλά πάντοτε με γνώμονα
τον άνθρωπο, και το περιβάλλον.
‘’Αν θεωρηθεί δεδομένη η ευαισθησία μας για τα περιβαλλοντικά θέματα που σχετίζονται με
το νερό, τότε οφείλουμε να κοιτάξουμε προσεκτικά γύρω μας, στη γειτονιά μας, στο ίδιο μας το
σπίτι και έτσι θα αποκτήσουμε το νόημα της ζωής, αλλά και θα διαπιστώσουμε πόσο όμορφος
και κυρίως πόσο εύθραυστος είναι ο κόσμος που μας περιβάλλει’’.
__________
