- Δικταίο και Ιδαίο Άντρο. Σε ποιά σπηλιά γεννήθηκε ο Δίας;

Το Δικταίο Άντρο και το  Ιδαίο Άντρο  είναι δύο σπηλιές  στα βουνά της Κρήτης, αρχαιολογικοί χώροι σήμερα, με  ενδιαφέρουσα  μυθολογική σημασία. Σαν σπήλαια, το Ιδαίο Άντρο δεν έχει κάτι το εντυπωσιακό, αντίθετα με το Δικταίο Άντρο που η σπηλαιολογική του διακόσμηση είναι σημαντική. Τα δύο αυτά σπήλαια, είναι τα σπουδαιότερα ιερά λατρευτικά σπήλαια της αρχαιότητας στην Κρήτη, ενώ μοιράζονται πολλούς, παρόμοιους ή και τους ίδιους μύθους. Και αντλούν τη φήμη τους κυρίως από το μύθο που θέλει το Δία, πατέρα και θεό των θεών να έχει γεννηθεί και ανατραφεί εδώ. Και τα δύο σπήλαια διεκδικούν τη γέννηση του Δία,  καθώς ο Ησίοδος στη Θεογονία του δεν διευκρινίζει με ακρίβεια την τοποθεσία της γέννησης του Δία στην Κρήτη.

Δικταίο Άντρο. Το Δικταίο Άντρο (ή Σπήλαιο του Ψυχρού ), βρίσκεται σε υψόμετρο 1025μ, στις βόρειες πλαγιές του όρους Δίκτη στην Ανατολική Κρήτη, στο οροπέδιο Λασιθίου. Στο εντυπωσιακό αυτό σπήλαιο, πλούσιο σε σταλαγμίτες και σταλακτίτες και μια λίμνη που περιβάλλεται από τεράστιους σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Το Δικταίο Άντρο, ως χώρος που γεννήθηκε ο Δίας,  ήταν ήδη από την αρχαιότητα φημισμένο σπήλαιο αφιερωμένο στη λατρεία του μέγιστου των θεών, όπως προδίδουν τα πολυάριθμα αναθήματα που βρέθηκαν εδώ. Στον προθάλαμό  του  βρέθηκαν τα θεμέλια κτιστού βωμού και αντικείμενα από προσφορές. Πάνω στο βωμό τοποθετούνταν οι προσφορές των προσκυνητών, όπως λάδι, μέλι, κρασί, σιτηρά, θυσιασμένα ζώα.........(Πατήστε κλικ ΕΔΩ)
και στη συνέχεια τους έβαζαν φωτιά. Τα υπολείμματα από την καύση δεν έπαυαν να είναι προσφορές γι’ αυτό δεν επιτρεπόταν να πεταχτούν όπως τα κοινά σκουπίδια. Με σεβασμό συλλέγονταν στο πλάι του βωμού. Από τα διάφορα ευρήματα που βρέθηκαν στο Δικταίο Άντρο φαίνεται η αδιάκοπη ανθρώπινη παρουσία από το τέλος της Νεολιθικής περιόδου, δηλαδή τα τελευταία 6000 χρόνια. Πιθανώς να κατοικήθηκε και να χρησιμοποιήθηκε για ταφές, πάντως σίγουρα λειτούργησε ως κέντρο λατρείας από την Μινωική μέχρι την Αρχαϊκή Εποχή (2000- 700 π.Χ.) ενώ η λατρεία στο Δικταίο συνεχίστηκε σποραδικά μέχρι τα Ρωμαϊκά Χρόνια (1ος π.Χ.-1ος μ.Χ. αιώνας) με περιόδους άνθησης και σχετικής παρακμής. Ο θεός που λατρεύεται στο Δικταίο είναι ο Δικταίος Δίας που απεικονίζεται στα αρχαιότερα αφιερώματα νεαρός, χωρίς γένια, πεθαίνει κάθε χρόνο και ξαναγεννιέται, μάλιστα με τρόπο θεαματικό καθώς φωτιά έβγαινε από το βάθος της σπηλιάς τη στιγμή της αναγέννησής του.

Η σημασία του Δικταίου Άντρου, ως σπουδαίο λατρευτικό σπήλαιο της αρχαιότητας ανακαλύφθηκε τυχαία,  το 1883. Το 1886 ο ιταλός αρχαιολόγος Federico Halbherr κάνει τις πρώτες ανασκαφές. Η πρώτη συστηματική ανασκαφή όμως ξεκίνησε το 1899 με επικεφαλής τον Άγγλο αρχαιολόγο, διευθυντή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, David Hogarth. Η ανασκαφή έφερε στο φως ευρήματα που έκρυβε το Δικταίο για αιώνες και ήταν αρχαιότερα από αυτά που βρέθηκαν στο Ιδαίο Άντρο: έναν κτιστό βωμό, αναθήματα πιστών μέσα σε σχισμές των βράχων και άλλα τελετουργικά αντικείμενα.

Ιδαίο Άντρο. Το Ιδαίο Άντρο,  είναι ένα από τα σπουδαιότερα λατρευτικά σπήλαια στην Κρήτη και άκμασε στην αρχαιότητα (4.000 π.Χ. μέχρι 1ο μ.Χ. αιώνα). Αυτό το σπήλαιο  βρίσκεται στον Ψηλορείτη, το ψηλότερο βουνό στην Κρήτη. Επίσης, το Ιδαίο Άντρο λέγεται και ‘’Σπηλιάρα της Βοσκοπούλας’’. Οι ντόπιοι λένε ότι κοντά στη σπηλιά ενταφιάστηκε η γυναίκα του Χαρίδημου, άρχοντα της αρχαίας Γόρτυνας, συναγωνιστή του Ερωτόκριτου,  που ενώ κυνηγούσε στον Ψηλορείτη τη σκότωσε κατά λάθος, όπως γράφει ο Βιτσέντζος Κορνάρος στον Ερωτόκριτο. Ένα άλλο όνομα για το σπήλαιο αυτό είναι Αρκέσιον Αντρο. Άρκεσις σημαίνει βοήθεια. Στο Ιδαίο κατέφευγαν οι προσκυνητές ώστε να ζητήσουν τη βοήθεια του Δία, ο οποίος σύμφωνα με το μύθο είχε και ο ίδιος βοηθηθεί στο παρελθόν και γλίτωσε το θάνατο.

Η μυθολογία μας πληροφορεί ότι την είσοδό του φύλαγαν οι Κουρήτες, μυθικές φιγούρες. Κάθε φορά που ο μικρός Δίας έκλαιγε, χτύπαγαν τα σπαθιά τους πάνω στις ασπίδες που κρατούσαν για να μην ακούσει το κλάμα του ο Κρόνος. Κατά μια άλλη εκδοχή, οι Κουρήτες χόρευαν ένα χορό πολύ έντονο και γρήγορο , που έκανε την βαριά πανοπλία τους να χτυπάει δυνατά και να σκεπάζει το κλάμα το βρεφικού Δία. Ο χορός αυτός θεωρείται σήμερα ο πρόδρομος του πεντοζάλη.

Σύμφωνα με ένα χρησμό ο γιός του Κρόνου και της Ρέας θα έπαιρνε την εξουσία από τον πατέρα του, ο οποίος για να προστατευτεί καταβρόχθιζε τα παιδιά του. Η μάνα Ρέα όμως δεν μπορούσε να το αντέξει αυτό, έτσι ξεγέλασε το σύζυγό της και του έδωσε μια φασκιωμένη πέτρα να καταπιεί. Το βρέφος το έκρυψε βαθιά σε μια σπηλιά όπου τον ανέθρεψαν η νύμφη Μέλισσα και η κατσίκα Αμάλθεια από το κέρατο της οποίας έβγαιναν κάθε λογής αγαθά, ενώ το κλάμα του μωρού κάλυπταν οι μυθικοί Κουρήτες χτυπώντας τύμπανα και τις ασπίδες τους καθώς χόρευαν. Με αυτό τον τρόπο επαληθεύτηκε η προφητεία και ο Δίας όταν έφτασε σε κατάλληλη ηλικία εκδίωξε τον πατέρα του Κρόνο παίρνοντάς του την εξουσία.

Ένας από τους προσκυνητές στο Ιδαίο υπήρξε ο  Πυθαγόρας ο Σάμιος. Αναφέρεται ότι είχε λάβει μέρος στις τελετές στο Ιδαίο και μάλιστα είχε μυηθεί στα μυστήρια που γίνονταν προς τιμή του Κρητικού Δία. Ο Πυθαγόρας περιγράφει στην είσοδο του Ιδαίου ένα βωμό λαξευμένο στο φυσικό βράχο, που μπορεί κάποιος να δει και σήμερα, ενώ μέσα στην σπηλιά αναφέρει ότι υπήρχε ένας μεγαλοπρεπής ελεφαντοστέϊνος θρόνος προς τιμή του Δία. Ακόμα και ο Μίνωας, ο μυθικός βασιλιάς της Κνωσού, ερχόταν σαν προσκυνητής στο ιερό του Ιδαίου κάθε 9 χρόνια, όπως μας πληροφορεί ο μύθος, για να πάρει τους ανανεωμένους νόμους από τον πατέρα του το Δία.

Στο Ιδαίο κάθε χρόνο γίνονταν γιορτές αρχικά προς τιμή του θεού της βλάστησης που πέθαινε και ξαναγεννιόταν σύμφωνα με τον κύκλο των εποχών. Τη θέση του μινωϊτη θεού της βλάστησης πήρε λίγο αργότερα ο Κρηταγενής Δίας, ο ντόπιος νεαρός Δίας, ο οποίος σύμφωνα με τον τοπικό μύθο πέθαινε και ξαναγεννιόταν κάθε χρόνο. Στη διάρκεια των τελετών οι προσκυνητές κρεμούσαν αναθήματα στα κλαδιά μιας λεύκης μπροστά από την είσοδο του Ιδαίου, όπως αναφέρει ο Θεόφραστος.

Η σημασία που είχε το Ιδαίο Άντρο σαν κέντρο λατρείας στην αρχαιότητα ήταν άγνωστη μέχρι το 1884 όταν τυχαία η κατσούνα (μπαστούνι) ενός βοσκού ανακάλυψε τα πρώτα ευρήματα. Το γεγονός αυτό  τράβηξε το ενδιαφέρον κυρίως του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου, που με πρόεδρο τον αρχαιολόγο  Ιωσήφ Χατζηδάκη που οργάνωσε την πρώτη ανασκαφή στο Ιδαίο Άντρο το καλοκαίρι του 1885 με επικεφαλής τον ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr. Από την πρώτη αυτή ανασκαφή ήρθαν στο φως μεταξύ άλλων σπουδαία δείγματα μεταλλοτεχνίας των Γεωμετρικών χρόνων και χάλκινες αναθηματικές ασπίδες (τέλος 8ου-7ου π.Χ.) με εγχάρακτες και σφυρήλατες παραστάσεις, από τα εκλεκτότερα έργα τέχνης του αρχαίου κόσμου. Σε μία από αυτές τις ασπίδες απεικονίζεται στο κέντρο ο Δίας να περιβάλλεται από Κουρήτες που κρατούν τύμπανα ως άμεση παραπομπή στο μύθο για την ανατροφή του.  Οι επόμενες ανασκαφές στο Ιδαίο, έγιναν το 1917 από το Στ. Ξανθουδίδη και το 1956 από το Σπ. Μαρινάτο. Το 1982 ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής τότε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Γιάννης Σακελλαράκης ξεκινάει μία συστηματική ανασκαφή στο Ιδαίο που για 4 χρόνια έφεραν στο φως αξιόλογα ευρήματα που κατάφεραν να αποκαλύψουν μια καλύτερη εικόνα για το παρελθόν του Ιδαίου Άντρου.

Λατρεία στο ιερό στο Ιδαίο Άντρο φαίνεται ότι υπήρχε από το τέλος της 4ης χιλιετίας, στην Ύστερη Νεολιθική Εποχή, ενώ συνεχίζεται μέχρι και τα Ρωμαϊκά Χρόνια, όπου ήταν και η τελευταία ακμή του. Η συνολική έκταση του σπηλαίου στο Ιδαίο φτάνει τα 800 τμ. και ξεχωρίζουν τέσσερεις χώροι (Βόρειος, Νότιος, Μυχός βόρεια της εισόδου και Κεντρικός).

Στη διάρκεια της ανασκαφής στο Ιδαίο βρέθηκαν πολλά ελεφαντοστέϊνα αναθήματα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας. Το ελεφαντόδοντο σαν πρώτη ύλη έχει καταγωγή από τη βόρεια Συρία, γεγονός που αποδεικνύει τις εμπορικές σχέσεις της Κρήτης με άλλους σπουδαίους πολιτισμούς της εποχής όπως η Συρία και η Αίγυπτος ήδη από τη 2η χιλιετία π.Χ.

Στο Ιδαίο βρέθηκε επίσης ένας τεράστιος αριθμός από σπασμένα πήλινα λυχνάρια καθώς επίσης πάρα πολλά αφιερώματα με προσεγμένη κατασκευή από πολύτιμες πρώτες ύλες. Αυτό υποδηλώνει ένα ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό προσκυνητών και συνεπώς τη σπουδαιότητα του ιερού.

Τα ευρήματα του Ιδαίου της μινωικής εποχής, ιδιαίτερα αυτά μεταξύ 2000-1700 π.Χ., είναι εξαιρετικά δείγματα ενός εκλεπτυσμένου πολιτισμού, του πρώτου ανεπτυγμένου στον ευρωπαϊκό χώρο, του Μινωικού. Εκφράζουν μια φυσιοκρατική αντίληψη, που πηγάζει από το σεβασμό που είχαν οι Μινωίτες για τη φύση.