Ο Ίταμος, ή Ήμερο Έλατο, ή Ταξόλη, ή Καρκαριά, ή Δέντρο του Θανάτου, ή Τάξος ο Ραγώδης (λατ., Taxus baccata ), είναι ένα ιδιότυπο και εκπληκτικό δέντρο. Αν
και είναι κωνοφόρο, δεν
φτιάχνει τους γνωστούς κώνους, δεν παράγει ρετσίνι, ενώ όλα τα μέρη του φυτού
είναι εξαιρετικά δηλητηριώδη, εκτός από το σαρκώδες τμήμα των καρπών του. Ωστόσο, ο παράξενος τρόπος με
τον οποίο αναπτύσσεται και η ικανότητά του να αναβλαστάνει και να αναδημιουργεί
παντοτινά τον εαυτό του, το φέρνει κοντά στην αθανασία. Είναι ικανό να
παράγει ζωντανά κλαδιά από πολύ παλαιότερα και γέρικα κλαδιά και κορμούς. Ο ίταμος μπορεί να προκαλεί το
θάνατο, αλλά αυτό δεν πεθαίνει ποτέ. Υπάρχουν φυσιοδίφες και ομάδες ατόμων που ενθουσιάζονταν από τα δέντρα
του ιτάμου, με ηλικία χιλιάδων χρόνων. Και τούτο γιατί ο άνθρωπος είχε πάντοτε και ανέκαθεν μια αμφιλεγόμενη σχέση με
αυτό το δέντρο, μια σχέση λατρευτική, αλλά συνάμα και καταστροφική.
Στην Ελλάδα ο ίταμος υπάρχει στη Μακεδονία, Θράκη, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο
και τη Σαμοθράκη. Το γνωρίζουμε και μέσα από τις αναφορές του Θεόφραστου
και του Διοσκουρίδη. Σύμφωνα με το Διοσκουρίδη το φυτό αναδίδει δηλητηριώδης
ατμούς, κι όποιος κοιμηθεί η καθίσει να φάει κάτω από αυτό μπορεί και να
πεθάνει. Φύεται,
κατά προτίμηση σε ασβεστολιθικά εδάφη στις ορεινές περιοχές της ηπειρωτικής
κυρίως Ελλάδος. Συνήθως, εμφανίζεται κοντά σε ρυάκια με σποραδικά άτομα εντός των
δασών άλλων δένδρων, κυρίως της ελάτης.
Κατά την
αρχαιότητα το ξύλο του ήταν περιζήτητο, καθώς το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του χρησιμοποιούνταν
σε περίτεχνες ξυλουργικές εργασίες
κατασκευάζοντας ξύλινα αγάλματα, μουσικά όργανα, όπλα, αλλά και τροχούς και
γρανάζια........(για περισσότερα)
Στο Μεσαίωνα θεωρήθηκε το ‘’πράσινο
όπλο’’ γιατί από το ξύλο του κατασκευάζονταν τα πιο δεινά και αριστοτεχνικά
τόξα, δόρατα, τσεκούρια, ακόντια και άλλα πολεμικά όπλα της τότε εποχής. Σε πολλά αρχαιολογικά μουσεία υπάρχουν τέτοια πανάρχαια
όπλα, ενώ έχει βρεθεί στο Clacton, Essex της Μ. Βρετανίας ένα δόρυ από ΄Ιταμο
ηλικίας 450000 ετών. Πρόσφατα χαρακτηρίστηκε και ως ‘’θαυματουργό’’
φαρμακευτικό δένδρο όταν ανακαλύφτηκε μια αποτελεσματική αντικαρκινική τοξίνη που
περιέχεται σε ολόκληρο το δένδρο, την Ταξόλη.
Στην ελληνική
μυθολογία ο ΄Ιταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις θεότητες της εκδίκησης
που τιμωρούσαν τις ασέβειες των ανθρώπων με το δηλητήριό του. Ο ελληνολάτρης γερμανός
φυσιοδίφης Χέλμουτ Μπάουμαν στο έργο του «Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, την
τέχνη και τη λογοτεχνία» αναφέρει για τον Ίταμο: ‘’... Ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, τις χθόνιες θεότητες της
εκδίκησης, που τιμωρούσαν τις ανθρώπινες ασέβειες με το δηλητήριο αυτού του
δέντρου. Η τοξικότητα αυτή ήταν γνωστή από πολύ παλιά. Πραγματικά, πεντακόσια
γραμμάρια από τα φύλλα του μπορούν να σκοτώσουν ένα άλογο. Η Άρτεμις
χρησιμοποιούσε βέλη δηλητηριασμένα με ίταμο. Με εντολή της μητέρας της και με
τέτοια βέλη σκότωσε τα παιδιά της Νιόβης, που καυχιόταν για την πολυτεκνία της,
σε σύγκριση με τη Λητώ (΄Ομηρος Ιλ.
11.24.607). Η Άρτεμις λατρευόταν, ανάμεσα
σε άλλους και σ΄ ένα ναό, που βρισκόταν μέσα σ΄ ένα μεγάλο δάσος από ίταμους
στο αρκαδικό βουνό Αρτεμίσιο. Σήμερα το βουνό είναι ξερό και δεν υπάρχουν παρά
ελάχιστα τέτοια δέντρα. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του ίταμου ήταν από την
αρχαιότητα πολυζήτητο για ξυλουργικές εργασίες. Η ομορφιά του ξύλου και η
βραδύτητα ανάπτυξης του δέντρου, που μπορεί να ζήσει 2000 χρόνια, ήταν η αιτία
της καταστροφής του. Σήμερα δεν υπάρχουν απ΄ αυτό το περήφανο δέντρο παρά μόνο
λίγα φτωχά απομεινάρια ....’’.
Είναι κωνοφόρο (φύλλα
βελονοειδή, μαλακές βελόνες επίπεδες οξείες, με διάταξη αντίθετη, μήκους 1-4.5
εκ και πλάτους 2-3 χιλιοστά), αλλά αποτελεί ειδική περίπτωση αφού δεν παράγει
ρητίνη και οι καρποί του δεν είναι κώνοι (έχουν ζωηρό κόκκινο χρώμα, είναι
ζελατινώδες με πολύ γλυκιά γεύση, δεν είναι δηλητηριώδεις και καταναλώνονται
από τα πουλιά χωρίς να τους προξενούν οποιαδήποτε βλάβη), έχουν σκληρό
σπέρμα που περιβάλλεται από σαρκώδη μανδύα.
Ως φυτό ο
Ίταμος, είναι σπάνιο, δίοικο και
αειθαλές είδος που απειλείται με εξαφάνιση στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες (π.χ., Σκανδιναυία
μέχρι Μεσόγειο, βόρεια Αφρική, Τουρκία, Καύκασος). Στην Ελλάδα ο ΄Ιταμος ανήκει
στην ομάδα των σπάνιων και υπό-εξαφάνιση ειδών (τα δάση ΄Ιταμου αποτελούν τύπο
οικότοπου με κωδικό 9580 που προστατεύεται από το παράρτημα Ι της οδηγίας
92/43ΕΕ),
καθώς οι βοσκοί και οι κτηνοτρόφοι το αφανίζουν, καθώς είναι δηλητηριώδες για
τα ζώα τους. Για τη διαιώνισή του ακολουθεί μια ιδιαίτερη οικο-στρατηγική
επιβίωσης, με αντοχή στις ανθρωπογενείς και άλλες πιέσεις, με πολύ αργή αύξηση,
που για να φτάσει στην ωριμότητά του απαιτούνται γύρω στα 70 χρόνια, ενώ η
μακροβιότητά του είναι παροιμιώδης. Είναι
δέντρο που μεγαλώνει αργά και ζει πάρα πολλά χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, η μεγαλύτερη
διάμετρος του κορμού (σχεδόν τα 4m), εκτιμάται πως απαιτεί 2000 έτη ανάπτυξης.
Ενδεχομένως πρόκειται για το πλέον μακρόβιο δένδρο της Ευρώπης. Η μακροβιότητά
του εξασφαλίζεται μερικώς από τη μοναδική ιδιότητα του ίταμου να ραγίζει, λόγω
του υπερβολικού βάρους της ανάπτυξης του κορμού του, δίχως όμως να προσβάλλεται
από ασθένειες στις ρωγμές όπως όλα σχεδόν τα υπόλοιπα δένδρα (ενδεχομένως λόγω
τοξικότητας του κορμού του).
Στην Ελλάδα
υπολογίζεται ότι η ηλικία των δένδρων αυτών φτάνει τα 2000-3000 χρόνια, το ύψος
τους ξεπερνά τα 20-28 μέτρα και έχουν εντυπωσιακή
διάμετρο στη βάση του, με 2 έως και τα 7
μέτρα, με σύνθετους κορμούς. Είναι είδος σκιόφυτο με μεγάλη αντοχή στη σκιά και
δεν υπάρχει άλλο φυτό που να μπορεί να επιβιώσει τόσο καλά στις απόμερες και
ανήλιαγες γωνιές των βουνών μας.
Τα δάση Ιταμου,
κατά τη διάρκεια των τελευταίων 5000
χρόνων, εξαφανίστηκαν τοπικά ή και απομονώθηκαν σε πολύ μικρούς
πληθυσμούς. Οι λόγοι που προκάλεσαν τη
συρρίκνωση των παλαιών μεγάλων δασών του ΄Ιταμου στην Ευρώπη, αποδίδονται
μεταξύ άλλων στη αλλαγή του κλίματος, στη βόσκηση των καρπών και των νεαρών
φυτών ειδικά από τα ελάφια, στις δυσμενείς εδαφικές συνθήκες, στην έλλειψη
εδαφικού νερού, στις αλλαγές στο μικροκλίμα, σε ασθένειες μυκήτων, αλλά και στον
ανταγωνισμό για καλύτερες συνθήκες φωτισμού με είδη με τα οποία συνήθως
συνυπάρχει, όπως είναι για παράδειγμα η οξιά και ο γαύρος (αυτά τα είδη έχουν
αυξημένη την ικανότητα να προσλαμβάνουν
το φως σε σύγκριση με άλλα είδη με τα οποία αυξάνουν μαζί).
Το γένος Taxus περιλαμβάνει 7
συνολικά είδη, που ζουν όλα στο βόρειο ημισφαίριο. Τα 7 είδη συνδέονται στενά
μεταξύ τους και φαίνεται ότι μάλλον είναι γεωγραφικές παραλλαγές ενός μοναδικού
είδους.. Ο Τάξος ο ραγώδης (Taxus baccata)
είναι ο μοναδικός εκπρόσωπος στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Κατατάσσεται στα
κωνοφόρα είδη, αποτελεί όμως μια ειδική περίπτωση αφού δεν παράγει ρητίνη αλλά
και οι καρποί που σχηματίζει δεν είναι κώνοι. Είναι είδος σκιόφυτο και
καταλαμβάνει την πρώτη θέση από άποψη αντοχής στη σκιά από όλα τα ελληνικά είδη
των δασικών δέντρων. Επιζεί σε όλες τις καταστάσεις και παραμένει, με τον πυκνό
όγκο των βαθυπράσινων βελονών του, τραχύς σκοτεινός και εύρωστος. Ο κορμός του
είναι πολλαπλός και εκτείνεται σε κυκλική ή πυραμοειδή κόμη. Τα κλαδιά του
είναι οριζόντια ή αποκλίνουν, μερικές φορές ως το έδαφος. Ο φλοιός του είναι
λεπτός, στην αρχή κοκκινοκάστανος και αργότερα σταχτοκάστανος, ενώ απολεπίζεται
σε μικρά λέπια. Οι κλαδίσκοι του είναι ετήσιοι και πράσινοι και φυτρώνουν σε
όλο το μήκος του κορμού.
Είναι ένα σπάνιο είδος που
απειλείται με εξαφάνιση στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης.
Πληθυσμοί του στην Ελλάδα σε μεμονωμένα άτομα, ομάδες ή λόχμες , βρέθηκαν σε
117 δάση και σε 173 διαφορετικές θέσεις, όπου ο συνολικός πληθυσμός φυομένων
δένδρων που αναφέρθηκαν, ανέρχεται σε 10.000 άτομα περίπου.
Στους ευρωπαϊκούς λαούς και
ιδιαίτερα στους Κέλτες, ο ίταμος θεωρούταν ότι είναι σύμβολο της παλιάς μαγείας
και ότι αποτελεί το πιο ισχυρό δέντρο για προστασία ενάντια στο κακό. Λόγω της
μακροζωίας του φυτευόταν σε νεκροταφεία και εκκλησίες ως μέσο σύνδεσης με τους προγόνους.
Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει καλοδιατηρημένα ξυλόγλυπτα από το ξύλο του ίταμου, σε
αρχαιολογικούς χώρους. Το σκληρό και ανθεκτικό ξύλο του χρησιμοποιήθηκε στο
παρελθόν και για να κατασκευάζουν τροχούς και γρανάζια, κουτάλια, χειρολαβές,
κύπελλα, ιερά γλυπτά αλλά και τόξα, δόρατα, ακόντια, τσεκούρια. Η κατασκευή
τόξων ήταν η πιο γνωστή χρήση του ξύλου του ιτάμου. Παρόλο που τα τόξα
κατασκευάζονταν και από άλλα είδη (Φράξο, Λαβούρνο), τα καλύτερα τόξα ήταν
φτιαγμένα από ίταμο. Τα τόξα αυτά ήταν κατασκευασμένα έτσι, ώστε το εγκάρδιο να
βρίσκεται στο εσωτερικό του τόξου, ενώ το σομφό προς τα έξω. Με αυτόν τον τρόπο
εκμεταλλεύονταν καλύτερα τις φυσικές ιδιότητες του ξύλου, δηλαδή τη μεγάλη
αντοχή του εγκάρδιου στη συμπίεση και του σομφού στον εφελκυσμό. Η ανάγκη για
ξύλο ιτάμου, κατάλληλου για κατασκευή τόξων ήταν τόσο μεγάλη, που διάφοροι
μονάρχες στην Ευρώπη διακήρυτταν την προστασία ή τη φύτευση του ιτάμου.
Είναι ιδιαίτερα τοξικό φυτό που
είχε χρησιμοποιηθεί φαρμακευτικά μόνο περιστασιακά. Η σύγχρονη βιοχημική έρευνα
έχει δείξει ότι το ξύλο, ο φλοιός, οι τρυφεροί βλαστοί, οι βελόνες και τα
σπέρματα περιέχουν μια δηλητηριώδη αλκαλοειδή ουσία, την ταξάλη ή ταξόλη, που
έχει παραλυτική επίδραση και προκαλεί το θάνατο στα ζώα που καταναλώνουν αυτά
τα μέρη του φυτού. Τα άλογα παρουσιάζουν τη μικρότερη ανεκτικότητα στην τοξίνη,
ενώ τα βοοειδή και οι χοίροι είναι ελαφρώς πιο ανεκτικά στην τοξική ουσία. Τα
συμπτώματα της προσβολής είναι κρυάδες, δύσπνοια, μυϊκοί σπασμοί, παροξυσμοί,
καταρρεύσεις και τελικά καρδιακή ανεπάρκεια. Η θανατηφόρα δηλητηρίαση στον
άνθρωπο είναι σπάνια και συμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις κατάποσης μεγάλης
ποσότητας τοξικών μερών του φυτού. Οι παλιότερες και ξηραμένες βελόνες είναι
πιο δηλητηριώδεις από τις νεότερες βελόνες. Η πρώτη χρήση του φυτού εντοπίζεται
το 1021 ως καρδιακό φάρμακο. Στα κεντρικά Ιμαλάια, το φυτό χρησιμοποιείται για
τη θεραπεία των καρκίνων του μαστού και των ωοθηκών. κυρίως στην θεραπεία των
θωρακικών παθήσεων. Στη σύγχρονη εποχή, εκχύλισμα των φύλλων του φυτού
χρησιμοποιείται στα αντικαρκινικά φάρμακα. Η ταξόλη έχει παρουσιάσει καλά
αποτελέσματα ως αντικαρκινικό φάρμακο, ιδιαίτερα στη θεραπεία του καρκίνου των
ωοθηκών. Δυστυχώς, οι συγκεντρώσεις της ταξόλης σε αυτό το είδος είναι πάρα
πολύ χαμηλές για να είναι σημαντικές εμπορικά, αν και χρησιμοποιείται για
ερευνητικούς λόγους. Το πρόβλημα ξεπεράστηκε με την συνθετική δημιουργία αυτής της
αντικαρκινικής ουσίας. Σήμερα, η ταξόλη κυκλοφορεί με την εμπορική
ονομασία Paclitaxel (πακλιταξέλη) και χρησιμοποιείται σε
μεταστατικούς καρκίνους του μαστού και της ωοθήκης. Ο Κύπριος επιστήμονας Κυριάκος
Νικολάου αναφέρει σχετικά: «Η ιστορία της
ταξόλης πάει πίσω στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος έγραψε σε ένα βιβλίο του ότι
ένας από τους αρχηγούς των βαρβάρων, όταν νικήθηκε από τους Ρωμαίους,
αυτοκτόνησε πίνοντας τσάι από τα φύλλα ενός δέντρου. Ύστερα από 2.000 χρόνια οι
επιστήμονες σκέφτηκαν ότι κάτι θα σημαίνει αυτό, απομόνωσαν την ουσία από το
δέντρο αυτό και βρήκαν την ταξόλη, την οποία προωθούσαν στην κλινική. Υπήρχε
όμως πρόβλημα ποσότητας. Έπρεπε να καταστρέψουν ολόκληρα δάση για να πάρουν μια
μικρή ποσότητα, η οποία δεν ήταν αρκετή. Προσπαθήσαμε, λοιπόν, διάφορες
επιστημονικές ομάδες να τη συνθέσουμε στο εργαστήριο. Εκείνη την εποχή, το
1994, υπήρχαν γύρω στις 15 ομάδες που προσπαθούσαν να συνθέσουν την ταξόλη στο
εργαστήριο. Η δική μας ομάδα ήταν η τελευταία που ξεκίνησε την προσπάθεια και
μας πήρε δυόμισι-τρία χρόνια για να τη συνθέσουμε και να τη δημοσιεύσουμε
πρώτοι».
Ο ίταμος απαντάται συχνά στους
αυλόγυρους εκκλησιών της Μεγ. Βρετανίας και της Γαλλίας (ειδικά στην περιοχή
της Νορμανδίας). Στην Ισπανία, και ειδικότερα στην περιοχή Αστούρια έχει έντονο
θρησκευτικό συμβολισμό και απαντάται συχνά σε νεκροταφεία, εκκλησίες και τις
κεντρικές πλατείες των χωριών. Η χρήση του ξύλου του ίταμου στη Μεγ. Βρετανία
ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κατασκευή των χαρακτηριστικών μεγάλων
μεσαιωνικών τόξων των στρατευμάτων της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής
Ευρώπης. Πολλά είδη του γένους Taxus
χρησιμοποιούνται ευρέως στην αρχιτεκτονική τοπίου λόγω του αειθαλούς και
όμορφου φυλλωματός τους. Η αργή ανάπτυξη των δένδρων τα καθιστά ιδανικά καλλωπιστικά
είδη, καθώς χρειάζονται λίγες μορφολογικές παρεμβάσεις και κλάδεμα το πολύ μία
φορά ετησίως.
(Πηγές: Ι. Κατσαβού, 2011- Οικολογία και κατάσταση, διατήρησης του Taxus baccata στο Χολομώντα. Μεταπτ.,. Διατρ., ΑΠΘ, σελ.,
98. , Κ. Κασιούμης, Φ. Γαλανός, Δ. Τρακόλης, Θ. Γκλεζάκος, 2005. Απογραφή και
τεκμηρίωση των πληθυσμών του είδους Taxus
baccata στην Ελλάδα, Δασοπ., Χρον.)
