- Οι Κάμπιες και η Γύρη των Πεύκων: εποχικά ζητήματα

Σε λίγες μέρες, θα αρχίσει η ''παρέλαση'' με τις κάμπιες των πεύκων. Η περίοδος όμως αυτή συμπίπτει χρονικά και με την έναρξη της ανθοφορίας των πεύκων. Όλα τριγύρω στους πευκώνες θα γίνονται ''κίτρινα΄΄ από τη γύρη των πεύκων. Πρόκειται για την προσπάθεια της επικονίασης

των πεύκων, μέσω του ανέμου (ανεμογαμία). Το φαινόμενο διασποράς της γύρης από τα ρεύματα του αέρα, είναι χαρακτηριστικό ορισμένων φυτών, στα οποία η δομή του άνθους είναι προσαρμοσμένη σε αυτή τη διαδικασία. Για παράδειγμα, από τα ποώδη φυτά ανεμόφιλα είναι τα αγρωστώδη (π.χ. αραβόσιτος, βρόμη κ.ά.),από τα ξυλώδη φυτά τα λεγόμενα ιουλοφόρα επειδή ακριβώς είναι εφοδιασμένα με ίουλους, όπως το μεγαλύτερο μέρος των κωνοφόρων (πεύκο, έλατο κ.ά) και τα κυπελλοφόρα (φουντουκιά, βελανιδιά κ.ά).
Αυτή όμως την περίοδο δίδεται το κατάλληλο ‘’μήνυμα’’ και στις κάμπιες των πεύκων να αρχίσουν νωρίς την......παρέλασή τους για τη συνέχιση του κύκλου της ζωής τους.  Πρόκειται για τις γνωστές μικρές σε μέγεθος, πορτοκαλό-σκουρόχρωμες κάμπιες, την κάμπια των πεύκων ή πιτυοκάμπη ή την κάμπια τη λιτανεύουσα (λατ., Thaumetopoea pityocampa),  που οι συντεταγμένες στρατιές της (η μία πίσω από την άλλη σε ατέλειωτες σειρές-κορδόνια)  στους δρόμους της γειτονιάς μας, στα αλσύλια και στα περιαστικά δάση, μπορεί να σημαίνουν το τέλος του χειμώνα, αλλά αποτελούν έναν από τους πιο ζημιογόνους οργανισμούς για τα πευκοδάση.......(για περισσότερα)

Ήδη από τα μέσα του  Φεβρουαρίου αρχίζει η ανθοφορία των κυπαρισσοειδών και ακολουθεί η ανθοφορία των πεύκων. Κατά την ανθοφορία των πεύκων, καθώς είναι φυτά που η γονιμοποίησή τους εξαρτάται από τον άνεμο (ανεμογαμία για τη διαιώνιση του είδους),  παράγουν τεράστιες ποσότητες γύρης. Η γύρη, που είναι ο αρσενικός σπόρος (αναπαραγωγικό κύτταρο),  των  φυτών, υπάρχει σε φθονία κυρίως από τα μέσα προς τα τέλη Φεβρουαρίου για τα πεύκα και προξενεί έντονες αλλεργικές αντιδράσεις ακόμα και από απόσταση. Ειδικότερα, στη Ελλάδα τα δέντρα  πεύκο, κυπαρίσσι,  ελιά, καρυδιά,  πλάτανος,  φουντουκιά,  λεύκα,  ιτιά,  φτελιά,  βελανιδιά, δημιουργούν τις πιο συνηθισμένες αλλεργικές αντιδράσεις την εποχή της μεγάλης ανθοφορίας τους.  Aλλεργία επίσης προκαλούν όλα τα σιτηρά και τα αγριοσιτηρά, αλλά και τα αγριόχορτα (αγρωστώδη), όπως η αγριάδα, το περδικάκι (παριετάρια), η τσουκνίδα, η αψιθιά κ.ά. Oι καιρικές συνθήκες παίζουν σημαντικό ρόλο στην επιδείνωση μιας αλλεργικής κατάστασης, αφού ο καιρός επηρεάζει τη συγκέντρωση της γύρης στην ατμόσφαιρα. Έτσι, ο ξηρός και ζεστός αέρας ευνοεί τη διασπορά της γύρης, ενώ, αντίθετα, η βροχή περιορίζει τη δράση της, γιατί την κατευθύνει προς τη γη. Tα τελευταία χρόνια εκτιμάται ότι οι ρύποι της ατμόσφαιρας προκαλούν μορφολογικές αλλοιώσεις στους κόκκους της γύρης, αυξάνοντας τις αναπνευστικές αλλεργίες. Eπίσης, την κατάσταση επιδεινώνουν τα καυσαέρια των αυτοκινήτων και το όζον, που ακινητοποιούν τα μικροσκοπικά τριχίδια των κυττάρων της μύτης, με αποτέλεσμα αυτά να μη συγκρατούν τη γύρη, που απορροφάται έτσι ευκολότερα από τον οργανισμό. Οι αλλεργιογόνες γύρεις μεταφέρονται με τον άνεμο σε αποστάσεις μέχρι και τα 300 χιλιόμετρα. Το 40% των πασχόντων από εαρινές αλλεργίες είναι αλλεργικοί στη γύρη της ελιάς, το 8% στη γύρη των κυπαρισσοειδών και το 5% σε αυτήν του πεύκου.

Ως προς την άλλη ''μάστιγα΄΄ της εποχής, αυτή είναι η κάμπια των πεύκων.Η γνωστή, μικρή, πορτοκαλόμαυρη κάμπια, που οι συντεταγμένες στρατιές της στους δρόμους σημαίνουν την αρχή της άνοιξης, αποτελεί έναν από τους πιο ζημιογόνους και βλαβερους οργανισμούς για τα πευκοδάση. Η κάμπια των πεύκων είναι ένα από τα πλέον κοινά, αλλά και καταστροφικα ειδη της χωρας μας. Πρόκειται για την κάμπια που στο τέλος του βιολογικού της κύκλου μεταμορφώνεται στη νυχτοπεταλούδα.Προσβάλλει μαζικά τις βελόνες όλων των ειδών πεύκης, ιδιαίτερα αυτές των νεαρών, αλλά και των ενήλικων δένδρων που βρίσκονται σε φτωχά και υποβαθμισμένα εδάφη. Οι κάμπιες του πεύκου διαθέτουν έναν εξαιρετικό αμυντικό μηχανισμό. Όταν νιώσουν ότι απειλούνται (αν κάποιος για παράδειγμα τις αγγίξει), εκτοξεύουν στον αέρα μικροσκοπικά τριχίδια, τα οποία περιέχουν μια τοξίνη που προκαλεί στον άνθρωπο αλλεργικές αντιδράσεις (ερεθισμούς στο δέρμα και τα μάτια αλλά και αναπνευστικές διαταραχές). 

Η ηθολογία και βιολογία της πευκοκάμπιας, χαρακτηρίζεται από το σχηματισμό μιας ιδιόμορφης ‘’λιτανείας’’, από ψηλά στη φωλιά τους στο δένδρο προς το έδαφος, κατά το τέλος της χειμερινής περιόδου. Ο τόπος για τα στάδια της μεταμόρφωσής της (νύμφωσης), πρέπει να είναι ένα προσήλιο διάκενο ή ανάχωμα-πρανές δρόμου, χαλαρό και γυμνό, ώστε να διευκολύνεται η διείσδυση των προνυμφών σε αυτό, που αναζητείται από την ‘’οδηγό’’ κάμπια, που πάντοτε είναι γένους θηλυκού. Εκεί μέσα στο έδαφος, η παραπέρα εξέλιξη-μεταμόρφωση της προνύμφης επιβραδύνεται από μία διάπαυση (προσωρινής αναστολής της ανάπτυξης και της αναπαραγωγής και μείωσης του μεταβολισμού, στην οποία καταφεύγουν ορισμένοι οργανισμοί για να αποφύγουν τις δυσάρεστες οικολογικές συνθήκες, ενώ με την έναρξη ευνοϊκών για αυτούς κλιματικών συνθηκών, οι οργανισμοί αυτοί αρχίζουν να αναπτύσσονται με ταχύτατους ρυθμούς και σε διάστημα λίγων ημερών,  καταφέρνουν να ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους), η οποία διαρκεί τόσο περισσότερο, όσο λιγότερο διήρκεσε το προνυμφικό στάδιο, ώστε να εξασφαλιστεί η μονοετής διάρκεια του βιολογικού κύκλου. Υπάρχει όμως περίπτωση, η διάπαυση αυτή να διαρκέσει 2, 3 ή και 4 ακόμα χρόνια. Αυτό συμβαίνει, όταν στο τέλος της κανονικής διάπαυσης επικρατήσουν πολύ χαμηλές ή πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Στη διάπαυση, μέσα στο έδαφος, κάθε άτομο δημιουργεί το δικό του κουκούλι-βομβύκιο (υπόλευκο βαμβακοειδές), μέσα στο οποίο μεταμορφώνεται σε χρυσαλλίδα με χρώμα καστανό προς το πορτοκαλί. Οι χρυσαλλίδες αυτές, μεταξύ Ιουλίου και Αυγούστου, ως νυχτοπεταλούδες πλέον βγαίνουν από το κουκούλι τους, μέσα από το έδαφος. Πρώτα ‘’αναδύονται’’ από το έδαφος τα αρσενικά άτομα και κατόπιν ακολουθούν τα  θηλυκά άτομα. Η ζωή τους ως νυχτοπεταλούδες διαρκεί μόλις 2 ημέρες. Μέσα σε αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα τα έντομα πετάνε μέχρι και 2 χιλιόμετρα για να βρουν ταίρι. Οι θηλυκές πεταλούδες προσελκύουν τα αρσενικά με τη βοήθεια μιας φερομόνης (είναι χημική ουσία που απελευθερώνεται από ένα ζώο προκειμένου να προκαλέσει μια συγκεκριμένη αντίδραση, ή να μεταδώσει κάποιο μήνυμα σε ένα άλλο άτομο, πάντα όμως του ίδιου είδους. Υπάρχουν φερομόνες κινδύνου, εντοπισμού τροφής, σεξουαλικές και πολλές άλλες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη φυσιολογία των ατόμων συγκεκριμένων ειδών) και έτσι γίνεται το ζευγάρωμα και η παραγωγή των αβγών, που είναι πολύ μικρά και έχουν ανοιχτό καφέ χρώμα. Η θηλυκιά  νυχτοπεταλούδα εναποθέτει τα αβγά της σε ειδικής μορφής κυλίνδρους-φωλιές, περικλείοντας τα αβγά και τις πευκοβελόνες στο σημείο αυτό με ένα προστατευτικό λεπιδοειδές περίβλημα που εκκρίνει από την κοιλιά της. Μία νυχτοπεταλούδα μπορεί να γεννήσει από 70 έως 100 αυγά και να φτιάξει μέχρι και 5 φωλιές σε ένα δέντρο. Αμέσως, μετά την εναπόθεση των αβγών οι πεταλούδες πεθαίνουν. Σε διάστημα 30-45 ημερών, γεννιούνται οι μικρές κάμπιες που έχουν χρώμα πράσινο ανοιχτό και ημιδιάφανο με μαύρες κηλίδες. Οι μικροί απόγονοι διακρίνονται από μεγάλη βουλιμία και με τη βοήθεια των δυνατών ποδίσκων τους σκαρφαλώνουν σε κάθε νεαρό βλαστό του πεύκου και κατατρώγουν τις πευκοβελόνες. Στο τέλος, ο βλαστός ξεραίνεται. Μόλις οι μικρές κάμπιες μεγαλώσουν, φτιάχνουν πάνω στα κλαδιά του πεύκου μια "μεταξοειδή" φωλιά. Το χαρακτηριστικό αυτό σπίτι τους προστατεύει τις κάμπιες από τις δυσμενείς συνθήκες του χειμώνα. Συνήθως, οι φωλιές κοιτάνε προς το νότο. Οι κάμπιες μένουν μέσα στις φωλιές την ημέρα και βγαίνουν να τραφούν με πευκοβελόνες τη νύχτα, ενώ τα υπολείμματα της τροφής τους συσσωρεύονται στο κάτω μέρος της φωλιάς. Στο τέλος του χειμώνα με αρχές άνοιξης, οι κάμπιες αρχίζουν να εγκαταλείπουν ομαδικά τις φωλιές τους. Η μία προχωράει πίσω από την άλλη δημιουργώντας ένα ‘’κορδόνι’’ με εκατοντάδες άτομα, το ένα πίσω από το άλλο. Στο μπροστινό μέρος, στην κορυφή αυτής της πολυάριθμης αλυσίδας βρίσκεται πάντα ένα θηλυκό άτομο. Μόλις η στρατιά ανακαλύψει μια περιοχή με μαλακό και ηλιόλουστο χώμα μπαίνει μέσα στο έδαφος και σε βάθος 10 με 20 εκατοστά, αρχίζοντας έτσι ένα νέο βιολογικό κύκλο, μια νέα γενιά, για τη συνέχιση και τη διαιώνιση της ζωής.

Η πευκοκάμπια αυτή των κωνοφόρων, εμφανίζεται σε τεράστιους αριθμούς στις παραμεσόγειες περιοχές της νότιας Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και της Δυτικής Ασίας. Προσβάλλει μαζικά τις βελόνες όλων των ειδών πεύκης, ιδιαίτερα αυτές των νεαρών δένδρων, αλλά και των ενήλικων δένδρων που βρίσκονται σε φτωχά και υποβαθμισμένα εδάφη (συνήθως στα τεχνητά πευκοδάση ή αστικά άλση), ενώ εκεί απουσιάζουν και οι φυσικοί εχθροί της κάμπιας. Ένα πτηνό εχθρός της πευκοκάμπιας, είναι ο Κούκος καθώς διαθέτει ειδικά διαμορφωμένο πεπτικό σύστημα, έτσι ώστε να εξουδετερώνει  τις τοξίνες που αυτές οι κάμπιες δημιουργούν.

Έχει διαπιστωθεί ότι κατά μέσο όρο η τροφική δραστηριότητα από τις κάμπιες μπορεί να προκαλέσει απώλεια της τάξης του 20-45%, προσβάλλοντας και πολλές φορές νεκρώνοντας δεκάδες δέντρα. Εκτός όμως από την σοβαρή αυτή απώλεια, η οποία μπορεί να οδηγήσει και στη νέκρωση ακόμη νεαρών δενδρυλλίων, υπάρχει και το πρόβλημα υγείας στον άνθρωπο, το οποίο προέρχεται από τα τριχίδια των προνυμφών. Οι κάμπιες διαθέτουν έναν εξαιρετικό αμυντικό μηχανισμό. Όταν νιώσουν ότι απειλούνται (αν κάποιος για παράδειγμα τις αγγίξει), εκτοξεύουν στον αέρα μικροσκοπικά τριχίδια, τα οποία περιέχουν μια τοξίνη που προκαλεί στον άνθρωπο αλλεργικές αντιδράσεις (ερεθισμούς στο δέρμα και τα μάτια αλλά και αναπνευστικές διαταραχές).

Η αντιμετώπιση των εντόμων αυτών γίνεται με διάφορους τρόπους. Παλαιότερα γίνονταν ψεκασμοί με επιβλαβή χημικά, ενώ σήμερα έχει επικρατήσει η βιολογική καταπολέμηση (π.χ., με το βάκιλο Bacillus thuringiensis -για την καταπολέμηση νεοεκκολαπτόμενων προνυμφών-  ή και με εντομοπαθογόνους νηματώδεις Steinernema feltiae -για την καταπολέμηση όλων των κινητών σταδίων), ή και με τη βοήθεια κάποιων ουσιών προσέλκυσης (φερομόνες), είναι δυνατό, χρησιμοποιώντας ειδικές παγίδες, να προσελκυσθούν και να παγιδευτούν τα αρσενικά μιας περιοχής. Ωστόσο, ο πιο φιλικός προς το περιβάλλον τρόπος, είναι ο μηχανικός τρόπος καταπολέμησης, με το κόψιμο και κάψιμο της φωλιάς τους.

(πηγές: σταχυολόγηση από http://wwww.minagric.gr/greek/agro_pol/DASIKA/Pityocampa/Pityocampa1.htm, http://www.bio-insecta.gr/pdf/Thaumcontrol.pdf, http://www.gewponoi.com/biotech/index.php?topic=1331.0 ).