Η κατσούνα, είναι η μαγκούρα του κρητικού βοσκού. Το απαραίτητο εφόδιο για κάθε κτηνοτρόφο στην Κρήτη. Σ’αυτή στηρίζεται, καθώς διασκελά τις κακοτοπιές. Είναι το πρόχειρο αμυντικό μέσο προστασίας σε κάθε δύσκολη στιγμή, ενώ πιάνει με αυτή τα γιδοπρόβατά από τον λαιμό ή τα πόδια τους. Η χρήση της για τους αγρότες περιοριζόταν στο παρελθόν για το ράβδισμα και το τράβηγμα των ελιών. Οι γνήσιες κατσούνες είναι φτιαγμένες από αμπελιτσιά και έχουν γάγλες, είναι δηλαδή κυματοειδείς. Στην κεντρική και ανατολική Κρήτη που οι αμπελιτσιές είναι. (για ολόκληρο το κείμενο
πατήστε κλικ στο ''ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ
ΑΝΑΡΤΗΣΗ'').
λιγοστές, οι κατσούνες κατασκευάζονται από ξύλο πρίνου ή και από αγριλιές. Εκεί οι κατσούνες είναι ευθύγραμμες.
Η αμπελιτσιά, το "ανέγνωρο δεντρό" των κρητικών, ή αβελικεία, είναι τυπικό ενδημικό, αλπικό δένδρο της Κρήτης με την επιστημονική ονομασία Zelcova abelicea cretica. Είναι, αρχέγονο ενδημικό φυτό της Κρήτης, έχει εξελιχθεί πολύ λίγο ανά τις χιλιετίες και είναι συγγενικό είδος με τη φτελιά. Το φυτό αυτό προστατεύεται από διεθνείς συνθήκες και τη δασική νομοθεσία και βρίσκεται στο ‘’Κόκκινο’’ βιβλίο με τα προστατευόμενα είδη που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση. Φυτρώνει μέχρι και τα 1760 μέτρα υψόμετρο. Είναι μικρό δέντρο (αποτελεί νόστιμη βοσκή για τα ζώα, τα οποία εμποδίζουν την ανάπτυξή του), αλλά μπορεί να φτάσει μέχρι και 10 μέτρα σε ύψος. ΄Εχει φύλλα μικρά, με δικτυωτή νεύρωση, οδοντωτά και με χνούδι στην κάτω επιφάνεια. Τα θηλυκά άνθη που θα δώσουν καρπό, βγαίνουν στις μασχάλες των φύλλων ανά ένα. Τα αρσενικά βγαίνουν πολλά μαζί στη βάση των κλαδιών του δέντρου. 
Ο καρπός είναι μικρός, σκληρός, χνουδωτός και πρασινωπός. Άλλα είδη, που δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, είναι η αμπελίτσια η ουλμοειδής, δέντρο του Καυκάσου, ύψους έως 30 μ., που χρησιμοποιείται στην οικοδομική, γιατί έχει σκληρό και ανθεκτικό ξύλο. Επίσης, μικροί πληθυσμοί ζέλκοβας, υπάρχουν στην Σικελία.
Ο καρπός είναι μικρός, σκληρός, χνουδωτός και πρασινωπός. Άλλα είδη, που δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, είναι η αμπελίτσια η ουλμοειδής, δέντρο του Καυκάσου, ύψους έως 30 μ., που χρησιμοποιείται στην οικοδομική, γιατί έχει σκληρό και ανθεκτικό ξύλο. Επίσης, μικροί πληθυσμοί ζέλκοβας, υπάρχουν στην Σικελία.
Η αμπελιτσιά, κινδυνεύει από την κλιματική αλλαγή και το ξηρότερο κλίμα, την εντατική βόσκηση των γιδιών, καθώς εμποδίζει την αναγέννησή της και για ορισμένους από το κόψιμο των κλάδων της για να κατασκευαστούν οι κατσούνες. Σήμερα, τη συναντάμε κυρίως πάνω από 1000 μέτρα υψόμετρο, στην περιοχή των Λευκών ορέων (δύο συστάδες και μερικές απομονωμένες στο οροπέδιο Ομαλού μέχρι καταφύγιο Καλλέργη), και λίγα δένδρα στη Δίκτυ στο Λασίθι και στον Ψηλορείτη. Η απαγόρευση να κόβονται οι αμπελιτσιές και να γίνονται κατσούνες, ισχύει αρκετά χρόνια. Νόμιζαν ότι έτσι θα προστατεύσουν από την εξαφάνισή της , καθώς υπάρχουν μόλις 150-200 ώριμα δέντρα αμπελιτσιάς στην Κρήτη. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική, σύμφωνα με τους ειδικούς και τις σύγχρονες απόψεις της επιστήμης. Όπως θα δούμε παρακάτω, το πιο πιθανό είναι αν συνεχιστεί αυτή η απαγόρευση να συντελεστεί γρηγορότερα η εξαφάνισή της.
Είναι γνωστό ότι τα περισσότερα δέντρα, όταν τα κόψεις, έχουν την ικανότητα να αναπτύσσουν νέους βλαστούς. Εξάλλου, τα μεσογειακά φυτά, πλην των κωνοφόρων, επειδή είναι προσαρμοσμένα στις πυρκαγιές, αναγεννώνται από το κούτσουρό τους. Δηλαδή, πρεμνοβλαστάνουν, όπως λέμε, εύκολα. Η αμπελιτσιά, αντέχει πάρα πολύ καλά όταν την κόβουμε πιο ψηλά από το κούτσουρό της (καρατόμηση), ενώ παραβλαστάνει πολύ έντονα. Δηλαδή, βγάζει παραφυάδες από τις ρίζες της, παρά όχι τόσο κοντά στον κορμό της. Αυτό σημαίνει με απλά λόγια ότι ένα δέντρο που κόβεται δεν πεθαίνει. Αντίθετα μάλιστα. Η κορμοτόμηση (κόψιμο κοντά στη ρίζα) και η καρατόμηση (κόψιμο ψηλότερα), αποτελούν μορφές διαχείρισης των δασών που εφαρμόζονται από παλιά στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Υπάρχουν δυο μορφές διαχείρισης των δένδρων ή και θάμνων. Η καρατόμηση (αγγλ.pollarding) και η κορμοτόμηση (αγγλ. coppicing). Τα δέντρα που υφίστανται αυτής της μορφής την διαχείριση, αν γίνεται με μια περιοδικότητα των 8-10 χρόνων, όχι μόνο δεν ξεραίνονται, αλλά ζουν και πολύ περισσότερο. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι το σύστημα αυτό διαχείρισης πρέπει να γίνεται συνεχώς. Εξάλλου, η τεχνική αυτή ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη στους αρχαίους Έλληνες, αφού με κορμοτόμηση έπαιρναν τα πολεμικά τους δόρατα από κρανιές ή μελιές.
Στην περίπτωση της αμπελιτσιάς δεν ευνοείται ιδιαίτερα η κορμοτόμηση. Από την άλλη όμως υπάρχει το πρόβλημα των γιδιών που τρώγουν τα βλαστάρια που αναγεννώνται από τη ρίζα του δέντρου. Εδώ έχει ακριβώς εφαρμογή η καρατόμηση. Δηλαδή, κόβουμε τον κορμό του δένδρου 2-3 μέτρα πάνω απο το έδαφος, ώστε οι νέοι βλαστοί να μην είναι προσβάσιμοι από τα γίδια. Η αμπελιτσιά αντέχει πολύ στην καρατόμηση, οπότε η διαχείριση με αυτόν τον τρόπο αυξάνει κατά πολύ την επιβίωσή της. Ωστόσο, δεν είναι όλα τα δέντρα διαθέσιμα για καρατόμηση. Τα ώριμα δέντρα της πράγματι πρέπει να προστατευτούν αυστηρά, αφού η καρατόμηση σε ώριμη ηλικία θα καταστρέψει το δέντρο.
Τι συμβαίνει όμως με την απαγόρευση να κόβονται τα κλαδιά της. Η αμπελιτσιά έχει έναν εχθρό. Κι αυτός είναι τα γίδια. Τι θα μπορούσε να γίνει; Να επιτραπεί με σχεδιασμό και ορθολογισμό, η εμπορία για τις κατσούνες. Όπως προαναφέραμε, πολλά δέντρα μπορούν να διαχειριστούν με τον τρόπο της καρατόμησης. Το κράτος μπορεί να επινοικιάσει, ακόμα και με συμβολικό αντίτιμο τα δέντρα, στους κατοίκους της ορεινής Κρήτης. Και σε συνεργασία με τους δασικούς υπαλλήλους να τους διδάξει τον τρόπο ορθολογικής διαχείρισης των δέντρων. Είναι ιδιαίτερα προσοχής τα ηλικιωμένα δέντρα, καθώς αυτά συμβάλλουν στη διατήρηση της γενετικής ποικιλίας της αμπελιτσιάς και αποτελούν την ‘’τράπεζα’’ για τα γονίδιά της και έτσι θα τη θωρακίζουν από περιβαλλοντικούς κινδύνους. (Πηγές: www.minagric.gr/Greek/data/Zelkova%20cretica.doc , http://www.eplatanos.wordpress.com )
