-Μαργαρίτες, Ανθέμιδες, Μαργαρίτες

Οι μαργαρίτες είναι από τα πολύ κοινά αγριολούλουδα της χώρας μας και σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Το ελληνικό τους όνομα είναι ‘’ανθέμιδες’’, ενώ η λέξη ‘’μαργαρίτα’’ έχει λατινογενή προέλευση. Μαργαρίτες ή ανθέμιδες, ονομάζονται συνήθως τα λουλούδια (ταξιανθίες) που είναι σε μορφή δίσκου, με κίτρινη κεντρική περιοχή που περιβάλλεται από λευκή ή ανοικτή κίτρινη στεφάνη.
’……..Μ’ αγαπά: γέλαγε τρισευτυχισμένο./ Δε μ’ αγαπά! θρηνούσε σκυθρωπό./ Κι ασυλλόγιστα μαδούσε ολοένα τα πέταλα της τα χιονάτα, ένα ένα./ Γιατί; ψιθύριζε τ’ άδολο ανθάκι λαβωμένο./ Μα τ’ αστέρι δεν την άκουγε, στον οίστρο του παραδομένο./ Μ’ αγαπά! – Δε μ’ αγαπά!/ Πονούσε η μαργαρίτα. Πονούσε πολύ. Με κάθε πέταλο απαλό έφευγε και μια πνοή. / Ώσπου τράβηξε το στερνό της πέταλο τ’ αστέρι./ Μ’ αγαπά! φώναξε χαρούμενο’’. (Ευγ. Τριβιζάς)

‘’Σαν ήτανε κοπελούλες, εμαθαίνανε στσοι αργαλειούς, να κοσκινίζουνε, να τυροκομούνε και πολλά άλλα μπασοδούλια, μα δεν αφήνανε και μαντιλίδα να μη την εμαδήσουνε, για να ρωτούνε μ αγαπά, δε μ αγαπά’’(παιχνίδι κρητικής ντοπολαλιάς).

Υπάρχει αρκετή σύγχυση στην κοινή ονοματολογία για τις μαργαρίτες και τις ανθέμιδες. Στην Ελλάδα επικρατούν μεταξύ άλλων, η μεγάλη Κίτρινη Μαργαρίτα (Chrysanthemum coronarium  ή Glebionis coronarium και η δίχρωμη ποικιλία C. coronarium  var. bicolor),  η Μαντιλίδα της Κρήτης (Glebionis segetum ή Chrysanthemum segetum), αλλά και η Άγρια Μαργαρίτα (Anthemis chia ) η οποία μοιάζει με το χαμομήλι (Marticaria chamomillla), η Μπέλλα η ετήσια (Bellis annua), το Άγριο ή Δύσοσμο Χαμομήλι (Anthemis cotula), η Ανθέμιδα η βαφική (Anthemis tinctoria), η Ανθέμιδα η Θαλάσσια (Anthemis maritima), η Μπέλλα η πολυετής ή Ασπρολούλουδο (Bellis perennis) και άλλα. Για διευκρίνιση, το χαμομήλι στην Ελλάδα απαντάται με το είδος, ματρικάρια ή κοινό χαμομήλι (Marticaria chamomillla), το ρωμαϊκό χαμομήλι (Chamomilla nobile) και το γερμανικό χαμομήλι (Chamomilla recutita).  

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αφιερώσει την ανθέμιδα στη θεά Άρτεμη και τη θεωρούσαν θεραπευτικό μέσο για γυναικεία μικροπροβλήματα. Χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική κατά των νευρικών διεγέρσεων και της βρογχικής καταρροής. Το αφέψημά της κάνει καλό στο στομάχι και στα εντερικά προβλήματα, ενώ τα φύλλα της αν μασηθούν καταπραΰνουν τον πονόδοντο. Επίσης, από φυτά αυτού του γένους παίρνονται και κάποιες ουσίες, οι πυρεθρίνες που χρησιμοποιούνται ως φυτικής προέλευσης εντομο-απωθητικά, καθώς έχουν μικρή τοξική δράση στα ζώα και στον άνθρωπο.

Οι μαργαρίτες, ως χορταρικά –τα βλαστάρια τους-, είναι δημοφιλείς στην κινεζική, ιαπωνική και κορεατική παραδοσιακή κουζίνα σε σούπες και μαγειρευτά φαγητά. Στην Κρήτη, μια ποικιλία του είδους που ονομάζεται ‘’μαντιλίδα’’, τρώγεται από τους ντόπιους ωμή  ή τηγανίζεται μέχρι να ροδίσει σε καυτό ελαιόλαδο ή στον ατμό.

. ........(για τη συνέχεια)

Για τους γνώστες, ανήκουν στην οικογένεια των σύνθετων (compositae) ή αστεριδών (asteraceae) φυτών. Χαρακτηριστικό αυτής της οικογένειας είναι η σύνθετη μορφολογία των ταξιανθιών της. Τα “λουλούδια” τους δεν είναι πραγματικά άνθη, αλλά ‘’ψευδάνθια’’. Δηλαδή, τροποποιημένες ταξιανθίες που ονομάζονται ‘’κεφάλια’’ ή ‘’καλαθίδια’’. Ο κεντρικός βλαστός της ταξιανθίας είναι συμπυκνωμένος σε μια πλακοειδή δομή, πάνω στον οποίο βρίσκονται τα ανθίδια, το καθένα από τα οποία είναι μικροσκοπικά άνθη. Υπάρχουν δύο ειδών ανθίδια. Τα δισκοειδή -με πορτοκαλί-κίτρινο τμήμα του κεφαλιού της μαργαρίτας- και τα ακτινοειδή -τα λευκά πεταλοειδή στοιχεία στην περιφέρεια. Κάθε λευκή ακτίνα, αν την παρατηρήσετε καλά, αποτελείται από τα συνενωμένα πέταλα ενός άνθους. Αν την κόψετε τραβώντας την, αφαιρείτε όλο το ανθίδιο. Τέλος κάποιες μαργαρίτες μπορεί να μην έχουν καθόλου ακτινωτά ανθίδια. Οι ανθέμιδες ή μαργαρίτες φυτρώνουν σχεδόν παντού και ανθίζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Ας δούμε μερικά από τα πιο πάνω είδη με τα χαρακτηριστικά τους.

-Κίτρινη Μεγάλη Μαργαρίτα ή Χρυσάνθεμο το στεφανωτό (Chrysanthemum coronarium). Είναι ένα πολύ κοινό φυτό της μεσογειακής χλωρίδας. Φυτρώνει στις άκρες των δρόμων, πάνω σε μπάζα και ερείπια, αλλά και σε πλαγιές βουνών. Οι αρχαίοι το ονόμαζαν ‘’Αμάρακο’’ ή ‘’Διός οφρύς’’. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή η μαργαρίτα είναι κατάλληλο φυτό για να προστατεύει τους ανθρώπους από δαιμονικές επιρροές και βασκανίες. Εικάζεται ότι μπορεί να ήταν ο ‘’χαλκανθός’’ του Νίκανδρου, ένα από τα μαγικά φυτά της Μήδειας. Οι γιατροί της αρχαιότητας δημιουργούσαν μια αλοιφή από την κίτρινη μαργαρίτα που τη χρησιμοποιούσαν για τη διάλυση των λιπωμάτων. Στα αρχαία χρόνια με αυτές τις κίτρινες μαργαρίτες στεφάνωναν αγάλματα θεών και στόλιζαν ναούς. Σήμερα τα περισσότερα στεφάνια της πρωτομαγιάς φτιάχνονται  από αυτές τις μαργαρίτες.

Η αναγνώριση αυτής της μαργαρίτας είναι εύκολη. Είναι φυτό μονοετές με βλαστούς 20-80 εκ. σε μήκος. Φύλλα δύο φορές πτερόλοβα. Ανθίδια σωληνοειδή κίτρινα, γλωσσοειδή λευκά με κίτρινο χρώμα στη βάση τους. Τα κεφάλια των λουλουδιών είναι μεγάλα (5-6 εκ.) και ανθίζουν από Μάρτιο-Μάιο.

Λιγότερη κοινή είναι η δίχρωμη ποικιλία της (Chrysanthemum coronarium var. bicolor). Στην Ευρώπη, η κίτρινη μαργαρίτα (αγγλ., Garlant), είναι γνωστή με το επιστημονικό όνομα Glebionis coronaria στην Αμερική ως Leucanthemum coronarium, ενώ σε πρόσφατη ονοματολογία αναφέρεται ως Xanthophthalmum coronarium.

Αυτό το φυτό είναι πλούσιο σε μέταλλα και βιταμίνες. Αναφέρεται ότι οι συγκεντρώσεις καλίου φτάνουν τα 610 mg/100 g φυτού και η καροτίνη σε 3,4 g/100 g σε εδώδιμα μέρη. Επίσης, η κίτρινη μαργαρίτα περιέχει διάφορα αντιοξειδωτικά με μακροπρόθεσμα οφέλη για την ανθρώπινη υγεία, αλλά έχουν παρατηρηθεί και  τοξικές ιδιότητες.

-Άγρια μαργαρίτα (Anthemis chia). Είναι φυτό μονοετές, διετές ή πολυετές που φτάνει τα 5-40 εκ. σε ύψος και είναι αραιά χνουδωτό. Πρόκειται για διακοσμητικά, φαρμακευτικά φυτά ή ζιζάνια, με έντονη μυρωδιά. Τα φύλλα τους είναι κατ’ εναλλαγή, με βαθιές εγκοπές, πτεροσχιδή ή δις πτεροσχιδή, ενώ τα άνθη τους σχηματίζουν ταξιανθίες (κεφάλια). Συνήθως, έχουν λευκά περιφερειακά και κίτρινα δισκοειδή ανθίδια. Φέρουν πολλούς βλαστούς που είναι απλοί ή διακλαδιζόμενοι, όρθιοι ή ανερχόμενοι. Κεφάλια μέχρι 45 χιλ. με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά και σωληνοειδή κίτρινα. Ανθίζει από Φεβρουάριο- Απρίλιο. Το γένος Anthemis περιλαμβάνει περισσότερα από 100 είδη, ιθαγενή των εύκρατων περιοχών της Ευρώπης και της Ασίας, που ευδοκιμούν σε ηλιόλουστες τοποθεσίες. Από αυτά, τα 22 συναντώνται στην ελληνική χλωρίδα, με 4 είδη να έχουν τη μεγαλύτερη εξάπλωση. Το Anthemis chia είναι διαδεδομένο είδος σε ολόκληρη την Ελλάδα και αποτελεί ενοχλητικό ζιζάνιο.

-Μαντιλίδα (Glebionis segetum ή Chrysanthemum segetum). Είναι φυτό της ανατολικής Μεσογείου. Φυτρώνει άφθονα στην Κρήτη. Είναι μονοετές φυτό που μπορεί να ξεπεράσει το 1 μέτρο σε ύψος. Αποτελείται από πολυάριθμους ευθυτενείς βλαστούς. Τα κατώτερα φύλλα είναι πτερόλοβα, και τα ανώτερα μόνο οδοντωτά. Τα ανθίδιά της είναι κίτρινου χρώματος, σωληνοειδή και γλωσσοειδή. Τα κεφάλια των λουλουδιών είναι μεγάλα και έχουν διάμετρο 5-6 εκ. Ανθίζει από Μάρτιο-Μάιο. Η μαντιλίδα ανήκει στην οικογένεια Asteraceae.

Η  μαντιλίδα σε κάποιες χώρες χρησιμοποιείται  στη μαγειρική, ως αφέψημα ή στην παραγωγή εντομοαποθητικών. Τα άνθη σχηματίζουν ταξιανθία κεφάλιο με διάμετρο μεγαλύτερη από 6 εκατοστά. Χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε κεφάλιο αποτελείται από πολυάριθμα ανθίδια που σχηματίζουν το δισκοειδές κέντρο της ταξιανθίας, το οποίο περιβάλλεται από βράκτια φύλλα με διάφορα χρώματα, κυρίως άσπρo ή κίτρινo. Επιπλέον τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα, δηλαδή καθένα από αυτά έχει τόσο αρσενικά όσο και θηλυκά αναπαραγωγικά όργανα. Τα φύλλα είναι απλά και διττώς βαθυσχιδή σε οδοντωτούς λοβούς. Τα άνθη του φυτού περιέχουν κίτρινες χρωστικές που του προσδίδουν αυτό το έντονο χρώμα. Καλλιεργείται με πολλές ποικιλίες ως καλλωπιστικό σε κήπους και γλάστρες. Οι κυριότερες ποικιλίες είναι δύο και διακρίνονται μεταξύ τους από τα κεφάλια. Η πρώτη από αυτές φέρει κεφάλια που αποτελούνται από κίτρινα βράκτεια φύλλα, ενώ στη δεύτερη τα βράκτεια φύλλα είναι κίτρινα στη βάση και λευκά από τη μέση μέχρι την κορυφή.

-Μπέλλα η ετήσια (Bellis annua). Φυτό μονοετές, νανώδες, ύψους,3-12 εκ. με βλαστό λεπτοφυή, χνουδωτό, απλό ή διακλαδισμένο. Φύλλα απλά, μαλακά, χνουδωτά, οδοντωτά στο πάνω μισό, μορφής σπάτουλας στενούμενα προς το μίσχο. Κεφάλια πολύ μικρά (διαμέτρου 15 χιλ.), μονήρη, επάκρια. Ανθίζει Δεκέμβριο-Απρίλιο.
Αυτή η ετήσια μαργαρίτα πλημμυρίζει τις πλαγιές του όρους Πάϊκου και Δύσσωρου, αλλά και τις χλοώδης περιοχές σε όλη την περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας. Το φυτό είναι γνωστό για τις αντισηπτικές και τις επουλωτικές του ιδιότητες τις οποίες γνώριζαν τα στρατιωτικά επιτελεία, από την εποχή ακόμη του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η αιμορραγία των τραυμάτων σταματούσε με την χρήση επιθεμάτων από φύλλα του φυτού.

-Άγριο ή Δύσοσμο Χαμομήλι (Anthemis cotula). Μονοετές φυτό, δύσοσμο, χνουδωτό ή σχεδόν λείο, με διακλαδιζόμενους βλαστούς ύψους 20-70 εκ. Έχει φύλλα -με παρόμοια εμφάνιση με αυτά του μάραθου- σε σχήμα δις ή τρις πτεροσχιδή, που μεγαλώνουν αμέσως από τους μίσχους. Τα κεφάλια είναι σχετικά μικρά (12-30 χιλ.) με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά και σωληνοειδή κίτρινα. Κάθε στέλεχος ολοκληρώνεται από ένα λουλούδι που το κεφάλι είναι συνήθως περίπου 2,3 εκατοστά σε διάμετρο. Το κεφάλι περικλείεται από 10-18 λευκά ακτινωτά πέταλα με οδοντωτό σχήμα. Ανθίζει από Απρίλιο- Μάϊο.  

-Ανθέμιδα η βαφική (Anthemis tinctoria). Είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις χρωστικές της ιδιότητες. Πιθανό να πρόκειται για το ‘’άνθιμο’’ του Θεόφραστου. Έχει, λευκά και κίτρινα άνθη. Φυτρώνει σε άγονα και χέρσα εδάφη της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Πελοποννήσου και των νησιών του Ιονίου, Ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούνται τα άνθη και τα μπουμπούκια ως κίτρινη χρωστική για μάλλινα κυρίως υφάσματα . Η απόχρωση δε του κίτρινου μπορεί να αλλάξει με την χρήση χυμού λεμονιού ή κιμωλίας. Μια άλλη χρήση του φυτού είναι και η χρήση του ως απωθητικό των ψύλλων. Κομμένα φύλλα και άνθη στο πάτωμα του σπιτιού διώχνουν τους ψύλλους από τους στάβλους. Θα συναντήσουμε το φυτό αυτό στην κεντρική Μακεδονία από την αρχή της άνοιξης μέχρι και το τέλος του καλοκαιριού. Επίσης, αυτό το φυτό θεωρείται ορεκτικό σε σαλάτες, αλλά και επουλωτικό τραυμάτων.

-Ανθέμιδα η θαλάσσια (Anthemis maritima). Αυτό το είδος μαργαρίτας απαντάται συχνά στην Ελλάδα. Όπως δηλώνει και το όνομά της είναι παραθαλάσσιο μεσογειακό φυτό και φυτρώνει σε βραχώδη υποστρώματα και στους αμμόλοφους. Τα φυτά είναι μονοετή και ποώδη, ύψους 20-60 εκ., με διαιρεμένα λεπτά φύλλα και ανθοφόρα κεφάλια στις κορυφές των βλαστών. Ανθίζει στο τέλος της άνοιξης και στις αρχές του καλοκαιριού.

-Μπέλλα η πολυετής ή ασπρολούλουδο ή βελλίς ή λευκανθές ή μαργαρίτα του γκαζόν (Bellis perennis). Είναι ένα είδος μαργαρίτας. Κοινό ευρωπαϊκό πολυετές φυτό, από τα λίγα που ανθίζουν νωρίς μέσα στο χειμώνα με διάρκεια στην άνθισή του. Μπορεί να συναντηθεί σχεδόν σε κάθε περιοχή, ιδίως σε μικρά ξέφωτα και στην άκρη μονοπατιών. Έχει φύλλα 10-16 χιλ. μήκους, αραιά, πριονωτά στην περιφέρεια, χνουδωτά, με ένα νεύρο συγκεντρωμένα σε ρόδακες. Τα ανθικά του κεφάλια είναι μικρά (15-30 χιλ.) με γλωσσοειδή ανθίδια λευκά, συχνά με πορφυρή απόχρωση στο κάτω μέρος. Οι ανθικοί ποδίσκοι είναι χωρίς φύλλα. Ανθίζει από το Φεβρουάριο μέχρι τον Ιούνιο. Έχει στυπτικές ιδιότητες και έχει χρησιμοποιηθεί στην παραδοσιακή ιατρική. Στην αρχαία Ρώμη, οι χειρουργοί που συνόδευαν τις ρωμαϊκές λεγεώνες στη μάχη, μετέφεραν με τη βοήθεια σκλάβων, και σακιά γεμάτα μαργαρίτες, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν στους τραυματισμούς. Λέγεται ότι επίδεσμοι εμποτισμένοι με χυμό από αυτές τις μαργαρίτες ανακούφιζαν τους τραυματίες. Επίσης από αυτή τη μαργαρίτα παράγεται ομοιοπαθητικό φάρμακο που χρησιμοποιείται σε τραυματισμούς μαλακών μορίων (αφορά περισσότερο βαθύτερους ιστούς, ανοιχτές πληγές, κοιλιακά τραύματα). Επίσης χρησιμοποιείται για αποστήματα, δυσμηνόρροια, ρευματισμούς.

-Άλλες Ελληνικές Ανθέμιδες. Μεταξύ άλλων, άλλα ελληνικά είδη είναι το Anthemis altissima, ενοχλητικό ζιζάνιο που φυτρώνει σε καλλιεργημένα χωράφια, καθώς και κατά μήκος των δρόμων και το Anthemis cretica, που φυτρώνει σε αμμώδεις παραθαλάσσιες περιοχές της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας, της Εύβοιας, των Κυκλάδων και της Κρήτης.