Στον ελληνικό χώρο εμφανίζεται μεγάλη ποικιλία μεγάλων συστημάτων ανέμων, αλλά και τοπικών συστημάτων που έχουν να κάνουν κυρίως με την κατανομή των ορεινών όγκων στα ηπειρωτικά και το μορφολογικό διαμελισμό της χώρας. Στις θάλασσες, πέρα από ανέμους συνοπτικής προέλευσης που δημιουργούνται από κινούμενους αντικυκλώνες ή κυκλώνες, οι ελληνικές θάλασσες, διακρίνονται σε 4 ανεμολογικά περιοχές, ενώ την καλοκαιρινή περίοδο με το μελτέμι, υπάρχουν μεγάλες επικαλυπτόμενες περιοχές με τα ίδια χαρακτηριστικά.
Οι επικρατούντες άνεμοι των ελληνικών θαλασσών που εμφανίζονται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, διακρίνονται μεταξύ των άλλων σε:....(για τη συνέχεια)
-Μελτέμια: Πρόκειται για ετήσιους καλοκαιρινούς τοπικούς ημερήσιους ανέμους, που εκδηλώνονται στις ελληνικές θάλασσες και κυρίως στο Αιγαίο πέλαγος. Ονομάζονται και ετήσιοι. Η περίοδος των μελτεμιών αρχίζει περί τα τέλη Μαΐου και λήγει περίπου κατά τα τέλη Οκτωβρίου. Ως επί το πλείστον, κατά το Μάιο προς τις αρχές Ιουνίου σημειώνονται ελαφροί βόρειοι άνεμοι, οι λεγόμενοι ‘’Πρόδρομοι άνεμοι’’ διάρκειας 2-3 εβδομάδων. Στη συνέχεια, διακόπτονται προσωρινά τον Ιούνιο. Στο διάστημα αυτό πνέουν κατά διαλείμματα βόρειοι άνεμοι, οι "Διαλείποντες άνεμοι", με μικρή ένταση. Μια έως δύο εβδομάδες αργότερα έρχονται τα κυρίως ‘’Μελτέμια’’ που συνεχίζουν μέχρι τις αρχές του Οκτωβρίου, με μέση ένταση τα 6-7 μποφόρ. Τα Μελτέμια είναι εποχικοί άνεμοι (meltem= εποχικός άνεμος στα τουρκικά, Mal Tempo= κακοκαιρία στα Ιταλικά, Αγγλ.,= Etisians, Αρχαιοελληνικά= Ετήσιες), οι οποίοι κάνουν την εμφάνισή τους κάθε χρόνο το καλοκαίρι και κυριαρχούν στην ανατολική ηπειρωτική Ελλάδα -κυρίως στο Αιγαίο- και γενικότερα στην ανατολική Μεσόγειο. Στο βόρειο Αιγαίο πέλαγος, η διεύθυνσή τους είναι βορειοδυτική, στο κεντρικό Αιγαίο πέλαγος και στις Κυκλάδες, βόρεια και βορειοανατολική, στο νότιο Αιγαίο και το Κρητικό πέλαγος βορειοδυτικής, φθάνοντας μέχρι δυτικής διεύθυνσης, κυρίως στη Ρόδο. Στο Ιόνιο και την Αδριατική είναι μικρότερης έντασης και πνέουν κυρίως από βορειοδυτικές διευθύνσεις. Η ταχύτητά τους κυμαίνεται μεταξύ 20-55 χλμ. την ώρα (4-5 Μποφόρ) και στο ανοιχτό πέλαγος οι άνεμοι αυτοί μπορεί να γίνουν θυελλώδεις, καθώς ξεπερνούν και τα 75 χιλιόμετρα. Οι περίοδοι των μελτεμιών κάθε καλοκαίρι ποικίλει από κανένα (σπάνια), μέχρι 7-8 περιόδους μέσα στο καλοκαίρι. Σημαντικό χαρακτηριστικό των μελτεμιών είναι η ημερήσια διακύμανσή τους με μέγιστη ένταση λίγο μετά το μεσημέρι και ελάχιστη το βράδυ και το πρωί.
Τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο έχουν τις μεγαλύτερες εντάσεις και μέση χρονική διάρκεια από 2 μέχρι 4 ημέρες, χωρίς να παρουσιάζουν κάθε χρόνο την ίδια συχνότητα. Οι άνεμοι αυτοί πνέουν κυρίως την ημέρα από τις 8 το πρωί, μέχρι τις 8 το βράδυ και αποκτούν την μεγαλύτερή τους ένταση γύρω στις 2 το μεσημέρι. Χαρακτηριστικό τους είναι η αυξομείωση, ενώ εξασθενούν γρήγορα μετά το ηλιοβασίλεμα επανερχόμενοι την αυγή. Στο Β. Αιγαίο είναι ΒΑ άνεμοι, στο Κεντρικό Αιγαίο γίνονται Βόρειοι και στο Νότιο Αιγαίο ΒΔ. Στη θαλάσσια περιοχή της Ρόδου τείνουν να γίνουν Δυτικοί, ενώ στον Σαρωνικό και στον Νότιο Ευβοϊκό διατηρούνται ΒΑ. Με την επιρροή της θαλάσσιας αύρας την ημέρα, οι ετήσιες αυξάνονται τοπικά, όπως συμβαίνει π.χ στην παράκτια ζώνη της Β Κρήτης. Η μεγαλύτερη ένταση των ετησίων εμφανίζεται στο Ν. Αιγαίο και ιδιαίτερα στην περιοχή των Κυκλάδων.
Τα μελτέμια δημιουργούνται από ένα μεγάλο σύστημα υψηλών πιέσεων στα Βαλκάνια, βόρεια της Ελλάδας, και ένα μεγάλο σύστημα χαμηλών πιέσεων στην Μικρά Ασία και ανατολικά στη Μεσόγειο. Το χαμηλό σύστημα πιέσεων προέρχεται κυρίως στα μεγάλα θερμικά ανοδικά ρεύματα πάνω από τη βορειοδυτική Ινδία και τα οροπέδια του Ιράν, όπου το καλοκαίρι δημιουργείται ένα εκτεταμένο και ισχυρό χαμηλό βαρομετρικό σύστημα το οποίο επεκτείνεται σταδιακά στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Οι μάζες αέρος που κινεί το μελτέμι προέρχονται από την νότια Ρωσία. Με την κάθοδό τους από την Ευρώπη ξηραίνονται και κάνουν αφενός τον ουρανό να φαίνεται καταγάλανο, αφετέρου δημιουργούν καλύτερες συνθήκες ορατότητας.
Ωστόσο, παρά την ευεργετική τους δράση, τα μελτέμια έχουν και αρνητικές επιπτώσεις, οι οποίες εντοπίζονται κυρίως στο γεγονός πως μειώνουν την υγρασία στην ατμόσφαιρα και κατ’επέκταση στη δασική βλάστηση. Από όπου περνούν τα μελτέμια, ξηραίνουν το έδαφος και τη βλάστηση, με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο κίνδυνος πυρκαγιών στα δάση. Εξάλλου, επιτείνουν το πρόβλημα ξηρασίας που αντιμετωπίζουν και οι καλλιέργειες, κυρίως στα νησιά που δεν αρδεύονται. Παράλληλα, μεταφέρουν στερεά σωματίδια από το έδαφος στην ατμόσφαιρα, κυρίως στις πόλεις, ενώ, λόγω της έντασής τους, δυσχεραίνουν τη ναυσιπλοΐα, την αλιεία και την κολύμβηση. Τα μελτέμια, σαν βόρειοι άνεμοι που είναι, μεταφέρουν ψυχρότερες και ξηρότερες αέριες μάζες από μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη με αποτέλεσμα να μετριάζονται οι υψηλές καλοκαιρινές θερμοκρασίες.
Τα μελτέμια, πέρα από τα πιο πάνω, έχουν και άλλα χαρακτηριστικά. Ένα από αυτά είναι ότι προκαλούν στο Αιγαίο ένα πολύ σημαντικό φαινόμενο που ονομάζεται ‘’Upwelling’’, δηλαδή ανάβλυση νερών από μεγαλύτερα βάθη στην επιφάνεια της θάλασσας. Εξάλλου, για λόγους που έχουν σχέση με την περιστροφή της Γής (δύναμη Coriolis) ο άνεμος μεταφέρει θαλάσσιες μάζες 90ο δεξιά του (στο Β. Ημισφαίριο) και όχι στη διεύθυνση που φυσάει. Όταν συναντήσει στεριά που εμποδίζει αυτήν τη μεταφορά, τότε αν η στεριά είναι στα αριστερά του ανέμου, νερά από τα βαθύτερα στρώματα αναβλύζουν στην επιφάνεια για να εξασφαλιστεί η συνέχεια στη ροή του νερού οπότε έχουμε το φαινόμενο του Upwelling. Τα νερά στα βαθύτερα στρώματα είναι πιο κρύα κι’ έτσι εμφανίζεται σημαντική πτώση της θερμοκρασίας στην επιφάνεια. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να παρατηρηθεί στις δυτικές ακτές της Λέσβου, της Χίου και της Σάμου, όπου η επιφάνεια της θάλασσας είναι πολύ κρύα, και αυτό γιατί το Upwelling της περιοχής φέρνουν ψυχρές θαλάσσιες μάζες στην επιφάνεια. Το Upwelling έχει και μια άλλη συνέπεια που το καθιστά πολύ σημαντικό σην αλεία της περιοχής. Τα βαθύτερα νερά όταν ανεβαίνουν στα επιφανειακά στρώματα μεταφέρουν θρεπτικά άλατα (νιτρικά, φωσφορικά κλπ.) τα οποία στο βάθος είναι ‘’άχρηστα’’ αλλά στην επιφάνεια όπου δρα ο ήλιος δρουν σαν “λίπασμα” και ενεργοποιούν την παραγωγικότητα του φυτοπλαγκτού. Αυτό με τη σειρά του ενεργοποιεί το ζωοπλαγκτόν και από κει και πέρα τροφοδοτείται όλη η τροφική αλυσίδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ οι περιοχές όπου συμβαίνει ''Upwelling'' είναι μόνο το 5% της παγκόσμιας επιφάνειας των ωκεανών εντούτοις οι περιοχές αυτές είναι υπεύθυνες για το 95% της παγκόσμιας ιχθυοπαραγωγής και αλιείας.
-Απηλιώτης (ελληνική ονομασία) ή Λεβάντε (λατινόφωνες χώρες): Είναι ένας ανατολικός άνεμος, συνήθως ελαφρύς ή μέτριος άνεμος φέρνοντας μαζί του υπερβολική υγρασία, βαριά δροσιά, τοπικό νέφος, και παχιά ατμόσφαιρα αποπνικτικά και μερικές φορές βροχή. Μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε στιγμή του έτους, αλλά είναι πιο συχνή παρουσία έχουν από τον Ιούλιο μέχρι τον Οκτώβριο και το Μάρτιο και σπάνια πνέουν με θυελλώδεις εντάσεις.
-Μπάτης. Στις παράκτιες περιοχές, κατά τις ημέρες που δεν υφίστανται αξιόλογα βαρομετρικά συστήματα, αναπτύσσεται ένα σύστημα αντιστροφής των ανέμων σε ημερήσια βάση, γνωστό ως θαλάσσια και απόγεια αύρα. Στις παραθαλάσσιες περιοχές, κατά τη διάρκεια της μέρας, η στεριά θερμαίνεται πιο γρήγορα από τη θάλασσα με συνέπεια να θερμαίνεται πιο γρήγορα και ο αέρας που υπάρχει πάνω της. Ο αέρας συνεπώς πάνω από τη στεριά αποκτά μικρότερη πίεση από τον αέρα πάνω από τη θάλασσα με αποτέλεσμα να δημιουργείται ροή αέρα από τη θάλασσα προς τη στεριά. Είναι η θαλάσσια αύρα, ο Μπάτης. Αντίθετα, κατά τη νύχτα, σε αυτές τις συνθήκες επικρατεί η απόγεια αύρα που πνέει από τα υψώματα προς τις παραθαλάσσιες περιοχές.
-Ζέφυρος (Ελλάδα, ενδοχώρα), ή Πουνέντε (νησιωτική Ελλάδα), ή Libeccio (λατινόφωνες χώρες). Είναι δυτικός ή νοτιοδυτικός άνεμος. Ξεκινά συνήθως, στην ανοικτή θάλασσα και μπορεί να δώσουν πολύ ισχυρά δυτικά μπουρίνια. Το καλοκαίρι είναι πιο ανθεκτικοί άνεμοι, ενώ το χειμώνα εναλλάσσεται με την ‘’Tramontana’’ (βόρειο-ανατολικός και βόρειος άνεμος). Συνήθως, είναι άνεμοι πολύ εμφανείς στη δυτική ακτή της Ιταλίας και αρκετά διαδεδομένοι από το βόρειο τμήμα της Κορσικής, όπου ονομάζονται ως Libeccio και πνέουν όλο το χρόνο.
-Γαρμπής ή Λίβας (Ελλάδα), ή Gardin (λατινόφωνες χώρες) ή Λίψ (αρχαίων Ελλήνων). Είναι νοτιοδυτικός άνεμος .Για τους στεριανούς είναι ο ‘’Λίβας’’, με ετυμολογική προέλευση από την αρχαία Ελλάδα. Είναι ξηρός και θερμός αλλά και πολύ ισχυρός άνεμος. Σχετίζεται με το ανάγλυφο της περιοχής. Αναπτύσσεται στην υπήνεμη πλευρά ενός ορεινού όγκου όταν ο ατμοσφαιρικός αέρας αναγκαστεί να υπερπηδήσει τον ορεινό αυτό όγκο. Κατά την ανύψωσή τους στην προσήνεμη πλευρά, οι αέριες μάζες, εκτονώνονται και ψύχονται. Εκεί στα ορεινά σχηματίζονται νέφη που συνήθως δίνουν βροχές, ελευθερώνοντας έτσι μεγάλα ποσά υδρατμών. Στη συνέχεια, ο σχεδόν χωρίς υδρατμούς αέρας κατεβαίνει στην υπήνεμη πλευρά του ορεινού όγκου, συμπιέζεται και θερμαίνεται για να φθάσει έτσι θερμός και πολύ ξηρός στα χαμηλότερα υψόμετρα και ιδίως σε πεδινές περιοχές. Στην Ισπανία και στις λατινόφωνες χώρες αποκαλείται ως Leveche. Αυτός ο άνεμος είναι φορτωμένος με άμμο και σκόνη. Πνέει από μεταξύ νότιο-ανατολικά και νότιο-δυτικά, και εκτείνεται μόνο μερικά χιλιόμετρα στην ενδοχώρα.
-Μαΐστρος ή Maestro (λατινόφωνες χώρες). Ο Μαΐστρος είναι ο βορειοδυτικός άνεμος για τους ναυτικούς. Συχνά αναφέρεται και ως μαϊστράλι που έχει κυριαρχήσει, και στην καθημερινή ζωή εκτοπίζοντας σε μεγάλο βαθμό την αρχαιοελληνική ‘’Σκίρων’’. Maestro, είναι ο βόρειοδυτικός άνεμος που φυσάει το καλοκαίρι στην Αδριατική, όταν η πίεση είναι χαμηλή στη Βαλκανική χερσονήσο. Είναι ένα φρέσκο αεράκι που συνοδεύονται από πολύ καλές καιρικές συνθήκες.
Οι 4 ανεμολογικές περιοχές στον ελληνικό χώρο είναι οι εξής:
- Ιόνιο Πέλαγος και Δυτικές Ακτές της Πελοποννήσου: Κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του καλοκαιριού στο βόρειο Ιόνιο πνέουν ασθενείς μέχρι μέτριας έντασης βορειοδυτικοί (Β.Δ.) άνεμοι. Είναι, οι ‘’Μαΐστροι’’ που εμφανίζονται νωρίς το απόγευμα και εξασθενούν συνήθως κατά το ηλιοβασίλεμα. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα εμφανίζεται ο υγρός ‘’Σιρόκος’’, που όταν γίνεται ισχυρός διαρκεί 2 ή 3 ημέρες συνέχεια. Επίσης τον χειμώνα και λιγότερο το φθινόπωρο και την άνοιξη πνέει ο ΒΑ άνεμος της κεντρικής Μεσογείου, ο ‘’Γραίγος’’ προερχόμενος από την Αλβανία και τη Δυτική Ελλάδα. Δημιουργεί έντονο κυματισμό το χειμώνα, αλλά δεν παρατηρείται το καλοκαίρι.
- Νότια της Αττικής και ανατολικά της Πελοποννήσου: Πολύ συχνά, κατά τη διάρκεια του έτους, σε αυτή τη θαλάσσια περιοχή φυσάει ο νότιος άνεμος ‘’Σιρόκος’’, αλλά η διάρκειά του είναι συνήθως σύντομη. Η θάλασσα στο βόρειο τμήμα της περιοχής αυτής προφυλάσσεται από τη στεριά της Αττικής, από τους ισχυρούς βόρειους ανέμους. Κατά τις αρχές του καλοκαιριού συχνά επικρατεί νηνεμία ιδιαίτερα κατά τη νύχτα ή φυσούν ασθενείς άνεμοι από νότιες γενικά διευθύνσεις, αλλά από τον Ιούλιο μέχρι το τέλος του καλοκαιριού στη ζώνη αυτή υπερισχύουν οι ετησίες (μελτέμια) εκτός από τη Νοτιοδυτική Πελοπόννησο, όπου πνέουν δυτικοί άνεμοι.
- Μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου από Βορρά μέχρι Νότο συμπεριλαμβάνοντας τις Σποράδες και τις Κυκλάδες: . Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού επικρατούντες άνεμοι είναι οι βορειοανατολικοί (Β.Α.) στο Βόρειο Αιγαίο και οι βορειοδυτικοί (Β.Δ.) στο Νότιο Αιγαίο. Οι ετησίες (μελτέμια) είναι ασθενέστερες το Μάιο και τον Ιούνιο, πιο ισχυρές τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, αλλά εξασθενούν τελείως το φθινόπωρο με την ελάττωση του βαλκανικού υψηλού βαρομετρικού. Δεν είναι άνεμοι ψυχροί, αλλά συχνά πνέουν συνέχεια επί 3-4 ημέρες σε ένα κατακάθαρο ουρανό, φθάνοντας σε ισχύ τα 6 και κατά περίπτωση 7 με 8 Μποφόρ. Δημιουργούν απότομα κύματα, που ενδέχεται να δυσκολέψουν τα μικρά πλοία αναψυχής, ιδιαίτερα στις θαλάσσιες περιοχές γύρω από την Ικαρία και το Ακρωτήριο του Καφηρέα (Κάβο Ντόρο), βόρεια της Άνδρου.
- Β.Α. Αιγαίου, τη θάλασσα της Σάμου και της Κω: Η περιοχή αυτή επηρεάζεται αρκετά από τις ετήσιες (μελτέμια), ιδιαίτερα στα βόρεια. Όμως, κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του καλοκαιριού, πνέει μια ελαφριά μεταβλητή αύρα στις ακτές του νότιου τμήματος.
Να και μερικά στοιχεία για τους ανέμους της χειμερινής περιόδου που πνέουν στην Ελλάδα. Έτσι, το χειμώνα από το κέντρο των υψηλών βαρομετρικών πιέσεων της Σιβηρίας ξεκινούν νοτιοδυτικοί άνεμοι, οι ρωσικοί ‘’Μπουράν’’, που φτάνουν στην Ελλάδα πολύ ψυχροί βορειοανατολικοί φέρνοντας χιόνια. Άνεμοι από το άλλο κέντρο των Αζορών κατευθύνονται προς τη ν βόρεια Αφρική. Εκεί θερμαίνονται και μετά, καθώς στρέφονται προς την Ελλάδα, απορροφούν από τη Μεσόγειο Θάλασσα υδρατμούς και φτάνουν νοτιοδυτικοί φέρνοντας βροχές. Ανάλογα με το ποιο κέντρο επικρατεί κάθε φορά άλλοτε κάνει κρύο, άλλοτε βρέχει και άλλοτε έχει ηλιοφάνεια. Γενικά το χειμώνα, την άνοιξη και το φθινόπωρο οι άνεμοι στην Ανατολική Μεσόγειο είναι πολύπλοκοι και άστατοι. Οι βαρομετρικές υφέσεις της Μεσογείου γίνονται αιτία να μεταβάλλονται οι άνεμοι συχνά και ακανόνιστα. Ορισμένοι άνεμοι, όμως, είναι χαρακτηριστικοί και κάπως κανονικοί. Ένας τέτοιος άνεμος είναι ο ‘’Σιρόκος ή Σορόκος’’. Ο Σιρόκος πνέει στην Ελλάδα ως νότιος ή νοτιοδυτικός άνεμος και είναι υγρός και θερμός. Φυσάει κυρίως από τον Νοέμβριο μέχρι τον Μάιο και κάποιες φορές φέρνει μαζί του άμμο από την Αφρική. Πολλές φορές, αν περάσει πάνω από οροσειρά και να γίνει καθοδικός, φτάνοντας σε μια περιοχή γίνεται πολύ πιο θερμός, σαν καυστικός και ξηρός άνεμος και παίρνει τα χαρακτηριστικά του γνωστού στην βόρεια και κεντρική Ευρώπη άνεμου ‘’Foehn’’ (Φεν). Χαρακτηριστικοί είναι και οι βόρειοι βορειοανατολικοί άνεμοι, που κατεβαίνουν από το κέντρο των υψηλών πιέσεων της Σιβηρίας. Ισχυροί, φέρνουν δυνατό κρύο και χιόνια. Έχουν ονομαστεί ‘’Ορνιθίαι’’ από τους αρχαίους Έλληνες. Άλλοι άνεμοι, που φυσούν συχνά την άνοιξη, έχουν ονομαστεί από τους αρχαίους Έλληνες ‘’Λευκότονοι’’, και αυτό επειδή φέρνουν αίθριο καιρό αντίθετα με τους συννεφιασμένους νότιους ανέμους του χειμώνα.
Ωστόσο, πέρα από τους πιο πάνω ανέμους, οι ναυτικοί, αποκαλούν Τραμουντάνα τον βόρειο άνεμο του χειμώνα, Όστρια το νότιο άνεμο, Σορόκο ή Σιρόκο ή Εύρο τον νοτιοανατολικό άνεμο, και Πουνέντε ή Πονέντε ή Ζέφυρο το δυτικό άνεμο. Κατ' αναλογίαν, και αναλόγως της γωνίας τού ανεμολογίου από την οποία προέρχεται ο άνεμος, διακρίνουν οι ναυτικοί και τους: Σοροκολεβάντε ή Ευροαπηλιώτη (Ανατολικός-Νοτιοανατολικός), Πουνεντογάρμπη ή Λιβοζέφυρο (Δυτικός-Νοτιοδυτικός), Γραιγοτραμουντάνα ή Μεσοβορρά (Βόρειος-Βορειοανατολικός), Πουνεντομαΐστρο ή Σκιρωνοζέφυρο (Δυτικός-Βορειοδυτικός) κ.ο.κ. Αλλά και Γρεγός (Ελλαδα) και Gregale (λατινόφωνες χώρες, grego=ερχόμενος από τη χώρα των Γραικών, την Ελλάδα), που είναι ένας ισχυρός βορειοανατολικός άνεμος των κεντρικών και δυτικών περιοχών της Μεσογείου, και ο οποίος συμβαίνει κυρίως κατά τη διάρκεια των ψυχρών εποχών του χρόνου. Επίσης, αυτός ο άνεμος μπορεί να φυσάει συνεχώς μέχρι πέντε ημέρες, αλλά συνήθως διαρκεί μία ή δύο ημέρες, φέρνοντας ψυχρό ή βροχερό καιρό με κάποια χαλάζι. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας ο ‘’Γρεγός’’ άνεμος λέγεται και ‘’Μέσης’’.
