Μετά από αρκετά χρόνια, ξανά στη Γαύδο, για τέταρτη
φορά. Τότε αναζητούσαμε τα μεσογειακά εποχικά τέλματα ή λιμνία (τύπος οικότοπου
με προτεραιότητα προστασίας, σύμφωνα με διεθνείς συμβάσεις και τη Natura 2000), τους γνωστούς
Αρόλιθους των ντόπιων. Τότε ξεκινήσαμε από τη Χώρα Σφακιών, με τα δελφίνια
παρέα ίσαμε ανοιχτά του Καραβέ, λιμάνι του νησιού. Και με οδηγό την Κωνσταντίνα,
που ήξερε τα καθέκαστα για τη Γαύδο και τους ανθρώπους της, φτάσαμε στο
Σαρακήνικο. Και η διαμονή μας, την πρώτη χρονιά, κάτω από ένα θαλασσόκεδρο,
μπροστά από το καφενείο-μπάρ ‘’Ρέμπελο’’ της Δέσποινας, στην αμμούδα στο Σαρακήνικο.
Ολημερίς, με εξαντλητικές πεζοπορίες, αλλά και με το τρίκυκλο του Γιώργη,
ψάχναμε για αρόλιθους (Κάστρο, Αλυκή, Άγιος Παντελεήμονας και αλλού), καθώς ήταν
στα σκαριά ερευνητική πρόταση σε ευρωπαϊκό πρόγραμμα για την προστασία και
ανάδειξη του περιβάλλοντος. Ανάμεσα στους αρόλιθους, και στις παραλίες στο
Λαυρακά, ΄Αϊ Γιάννη, Σαρακήνικο και αλλού περάσαμε τέσσερεις καταπληκτικές βδομάδες.
Και οι βραδινές παρέες, ανάμεσα σε τσικουδιές,
μεζέδες, ιστορίες και τραγούδια, ήταν αξέχαστες. Στις βραδινές συντροφιές, κυριαρχούσε
ο γεωλόγος, ο Αποστόλης –καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είχε δικό του σπίτι
στο Σαρακήνικο, δίπλα στο σπίτι της Σωτηροπούλου και του Κουφοντίνα, της 17ης
Νοέμβρη. Ο Αποστόλης, την προηγούμενη χρονιά είχε υποδείξει που θα βρουν νερό
στη Γαύδο. Η γεώτρηση έγινε κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα και το νερό βρέθηκε σε
μεγάλο βάθος. Αλλά, και οι εξιστορήσεις της Βούλας, αρχαιολόγου από τα Χανιά,
για τα ευρήματα και τις των ανασκαφών
της Γαύδου, μας κρατούσαν ξάγρυπνους μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Δικαιολογούσε
γιατί υπήρχαν τα λιοτρίβια και τα πατητήρια, τότε, ενώ δεν υπάρχουν σήμερα και
μας περιέγραφε τις ασχολίες των ντόπιων σε αλλοτινές εποχές. Ο αρχιτέκτονας,
από τα Χανιά, που είχε αναλάβει την αναστήλωση του φάρου της Γαύδου, ήταν καλός
πότης, αλλά και καλλίφωνος. Και η Κωνσταντίνα γελούσε ανοιχτόκαρδα. Με στόμφο
περιέγραφε.......(για ολόκληρο το κείμενο πατήστε ΕΔΩ).
συμβάντα, ιδέες και εντυπώσεις από διακοπές. Συνήθως, στην παρέα μας
ερχόταν ο τότε κοινοτάρχης και σήμερα Δήμαρχος ο Στρατής, ο Κωνσταντής, ο
Μανωλιός, ο Οδυσσέας και άλλοι. Η παραμονής μας ήταν για δύο βδομάδες, αλλά περάσαμε
στις τρεις και λόγω καιρού που δεν έγινε το δρομολόγιο του πλοίου (οχηματαγωγό
Δασκαλογιάννης), φτάσαμε τις τέσσερεις βδομάδες διαμονής στη Γαύδο.
Την επόμενη χρονιά, Ιούνιο μήνα, καθώς είχαμε
αναλάβει το σχετικό με τα λιμνία ερευνητικό έργο, και πάλι στη Γαύδο. Η ομάδα
ήταν πλήρης και με τον απαραίτητο εξοπλισμό. Μαζί μας, ο Νίκος, ο Νίκος ο Σκούλικας,
ο Κώστας και άλλοι. Διαμονή και φαγητό στου Λαμπάκη. Πεζοπορίες για εξερεύνηση
μέσα στο λιοπύρι σε ολόκληρη τη Γαύδο. Για αναψυκτικά, στο Στέκι της Γωγώς, για
μπάνιο στον Άϊ Γιάννη και στο Σαρακήνικο, και το σούρουπο για μπύρες στο
Ρέμπελο της Δέσποινας. Και το βράδυ, καθώς διακόπτανε τη γεννήτρια παραγωγής
ηλεκτρισμού, με λάμπες και κεριά κουβέντες, ιστορίες, αστεία και πάλι η Βούλα η αρχαιολόγος να μας
εξιστορεί το έργο της, παρέα με μια φίλη της, ο Αποστόλης να μας περιγράφει εύθυμες
ιστορίες, αλλά και ανέκδοτα, ο Νίκος και ο Νίκος για την υδατική διαχείριση και
τελειώναμε με τραγούδια και τσικουδιές, στο σκοτάδι, καθώς τα μαγαζιά είχαν
κλείσει και δεν υπήρχε πια ούτε ίχνος φωτός, παρά μόνο εκείνο από τα άστρα.
Ωστόσο, ανάμεσα σε δουλειά, αναψυχή και ξεκούραση
παίρναμε γεύσεις μυθολογίας και ιστορίας για τη Γαύδο. Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με
τη μυθολογία και την ιστορία, η Γαύδος είναι το νησί της Καλυψώς και του
Οδυσσέα, της Μινωικής κυριαρχίας, της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου, των
Αράβων, των πειρατών και του Μπαρμπαρόσα, της Βυζαντινής εποχής, της
Τουρκοκρατίας, το απομονωμένο νησί ‘’κατάλληλο’’ κάποτε και για εξορίες και
εκτοπίσεις σημαντικών, αλλά και απλών ανθρώπων που όμως κουβαλούσαν αγνές
ιδεολογίες και αντιλήψεις. Η Γαύδος, στην ροή του χρόνου, πήρε πολλά ονόματα. Ωγυγία κατά τον Όμηρο, Κλαυδή ή Καύδη κατά
την Ρωμαϊκή κυριαρχία –προς τιμή του αρμοστή που διοικούσε το νησί Μάρκο
Ορβύλιο Κλαύδο και με αυτό το όνομα την αναφέρει και ο Απόστολος Παύλος το 64
μ.Χ. στις περιπέτειες του. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός (886-912
μ.Χ.) το είχε ονομάσει με το σημερινό του όνομα, Γαύδος, ενώ κατά την Τουρκοκρατία
(1665-1895 μ.Χ.), ονομαζόταν Γότζο.
Αρχαιολογικά και άλλα ευρήματα
φανερώνουν ότι το νησί της Γαύδου κατοικείται τουλάχιστον από τους νεολιθικούς
χρόνους. Υπολείμματα Μινωικού πολιτισμού, καθώς και από την Ελληνιστική,
Ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο έχουν βρεθεί στο νησί. Γραπτά κείμενα για
την κατοίκηση της Γαύδου αναφέρονται από
τους αρχαίους συγγραφείς Ηρόδοτο,
Στράβωνα, Πτολεμαίο και Ιεροκλή. Στην περιοχή του Αϊ-Γιάννη
και στον όρμο του Λαυρακά,
βρέθηκαν λείψανα μεγάλης εγκατάστασης που άκμασε κατά τους ιστορικούς χρόνους
(Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο). Εξάλλου, το 1927 και το 1960 βρέθηκαν
τμήματα επιγραφής στη δωρική κρητική
διάλεκτο της εποχής χαραγμένης σε πορόλιθο, αντίστοιχα στο Πραιτώριο της
Γόρτυνας και σ’ ένα αγροτόσπιτο στην
περιοχή Μεσσαράς του Ηρακλείου. Έτσι, ήλθε στο φως η περίφημη ‘’ Συνθήκη’’, που συνυπογράφτηκε μεταξύ
Γορτυνίων και Καυδίων και που αποδεικνύει τη σχέση που υπήρχε ανάμεσα
στην παντοδύναμη τότε Γόρτυνα και στην Γαύδο, τον 3ο αιώνα π.Χ. Σε ελεύθερη
μετάφραση της επιγραφής αναφερόταν ότι οι Γορτύνιοι παραχωρούν στους κατοίκους
της Γαύδου το δικαίωμα “να κατοικούν στο νησί τους ελεύθεροι και
αυτόνομοι, με δικά τους δικαστήρια και νόμους, αλλά υποχρεούνται να ακολουθούν
τους Γορτύνιους σε πόλεμο και σε ειρήνη και να καταβάλλουν το 1/10 από τα
γεννήματα που παράγει η γη τους εκτός από τα ζώα, τα λαχανικά και την πρόσοδο
των λιμένων, ενώ δίνουν κάθε χρόνο. Επίσης, οφείλουν να δίνουν κάθε χρόνο
διακόσιους μεδίμνους από τους καρπούς του κέδρου (κεδροκούκια), αν η σοδειά
είναι καλή και εξήντα μεδίμνους, αν η σοδειά δεν είναι καλή, καθώς και πέντε χιλιάδες χόες αλατιού από τη συνολική
παραγωγή του νησιού. Το ανέκαθεν πολύτιμο αλάτι και το κεδρέλαιο,
που χρησιμοποιούταν για τη συντήρηση των πλοίων
και στη φαρμακευτική, ήσαν τα κύρια προϊόντα της Γαύδου, ενώ οι πρόσοδοι
των λιμανιών ήταν η κύρια πηγή πλούτου.
Μεταξύ των ευρημάτων στο νησί αποτελούν
ερωτηματικά οι μαρμάρινες κολώνες και τα ανάκλιντρα,
καθώς και σκαλιστή απεικόνιση κληματαριάς σε μάρμαρο που βρέθηκαν μέσα
σε μια σπηλιά στην περιοχή της Ερρικιάς. Η παράδοση
θέλει αυτή τη σπηλιά να ήταν το βασίλειο
της Καλυψώς. Κατ’ άλλους, το βασίλειό της τοποθετείται στην περιοχή Λαυρακά,
όπου εκεί έχουν εντοπισθεί πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, θολωτοί, λαξευτοί τάφοι
και το αρχαίο λιμάνι. Κατά τη Μινωική περίοδο το νησί υπαγόταν στην επικράτεια
της Κνωσού και ευρήματα αποκαλύπτουν ότι
την εποχή αυτή το νησί είχε μεγάλη παραγωγή σε σύκα, σταφύλια και λάδι. Σήμερα
δεν υπάρχουν στο νησί ούτε και ελαιώνες, αλλά ούτε και αμπελώνες παρά μόνο ένας
οικισμός με το όνομα Άμπελος. Ένα άλλο σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα της
Γαύδου είναι το ακέφαλο γυναικείο άγαλμα, που μετέφερε το 1865 στο Βρετανικό
Μουσείο ο Άγγλος μηχανικός και περιηγητής Spratt και πιθανόν χρονολογείται στον
2ο μ.Χ. αιώνα. Με την κυριαρχία των Ρωμαίων, η Κρήτη, καθώς και όλη η Ελλάδα,
παρακμάζει. Ξανασυναντάμε ιστορικά τη Γαύδο το 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Ανδριανός την παραχωρεί στη Σπάρτη.
Κατά την περίοδο της κυριαρχίας των θαλασσών από τους Άραβες και τους πειρατές,
η Γαύδος δεν αναφέρεται πουθενά για να εμφανιστεί και πάλι πολύ αργότερα, κατά
την περίοδο της Ενετοκρατίας. Τότε ανοίγουν και πάλι οι θαλάσσιοι δρόμοι στο
Κρητικό και Λιβυκό Πέλαγος και το νησί ξαναγίνεται εμπορικός σταθμός. Οι
πειρατικές επιδρομές όμως εμποδίζουν τη μόνιμη κατοίκησή της, ενώ τα σχέδια των
Ενετών για οχύρωσή της δεν εκπληρώθηκαν ποτέ.
Όπως προείπαμε, η Γαύδος κατοικείται από την
προϊστορική περίοδο και τούτο αποδεικνύεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Μεταξύ των άλλων
υπάρχουν ερείπια από υδραγωγείο και ένα καμίνι που χρησιμοποιούνταν για την
εκμετάλλευση του σιδηρομεταλλεύματος. Θραύσματα του μεταλλεύματος συναντώνται
και σήμερα στα μονοπάτια της περιοχής και πιστεύεται ότι κατά τη ρωμαϊκή εποχή,
έγινε μια μεγάλη αποδάσωση της Γαύδου, όταν τα δένδρα της χρησιμοποιήθηκαν ως
καυσόξυλα για τα καμίνια της παραγωγής σιδήρου,. Ο σίδηρος εξαγόταν από το
αρχαίο λιμένα του Λαυρακά που σήμερα βρίσκεται τρία μέτρα κάτω από τη θάλασσα.
Στην περιοχή του Αϊ-Γιάννη, νοτιοανατολικά από το Λαυρακά, βρίσκονται τα ερείπια
πόλης από την πρώτη βυζαντινή περίοδο που εικάζεται ότι αριθμούσε 8.000
κατοίκους, ενώ η σπουδαιότητα της Γαύδου μαρτυρείται και από το γεγονός ότι
είχε δικό της επίσκοπο.
Ωστόσο, τα σημάδια της αδιάλειπτης κατοίκηση της
Γαύδου από τους νεολιθικούς χρόνους, αλλά και το σημερινό μαγευτικό περιβάλλον
της δημιουργούν υποχρεώσεις για όσους την επισκέπτονται, καθώς η μικρή κοινωνία
της αποτελεί υπόδειγμα πως μπορεί – απομονωμένη τους περισσότερους μήνες του
χρόνου– να ευημερεί, να δέχεται καλόκαρδα τους πολυάριθμους επισκέπτες της, να
υπομένει τις όποιες δυσκολίες διαβίωσης, να δένεται στενά με τη Φύση και τη
λιγοστή παραγωγική γη, τις περιορισμένες σοδιές και το ζωικό κεφάλαιο. Να τα
καταφέρνει με αξιοπρέπεια, αλλά χρειάζεται τη συνεχή προσοχή του κράτους, που
να δείχνει έμπρακτα ότι τουλάχιστον δεν ξεχνά τους Ακρίτες του. Η Γαύδος είναι
ένα από τα πιο πολύτιμα τμήματα της ελληνικής γης που όλοι οφείλουμε να την
αγκαλιάζουμε, να την προστατεύουμε και να τη στηρίζουμε με κάθε τρόπο.
Πριν από λίγα χρόνια, έχουν
εγκατασταθεί στη Γαύδο όργανα εξειδικευμένης τεχνολογίες που έχουν να κάνουν με
το διάστημα, τη γεω-πληροφορική, τις θαλάσσιες και όχι μόνο τεχνολογίες. Και
τούτο, λόγω της γεω-τοπογραφικής και απομονωμένης θέσης του νησιού στη Μεσόγειο.
Στο νησί υπάρχουν δύο μόνιμοι δορυφορικοί σταθμοί GPS που παρακολουθούν με
μεγάλη ακρίβεια τις μικρο-μετακινήσεις της Γαύδου, καθώς το νησί βρίσκεται πάνω
στην τεκτονική πλάκα, που κινείται προς την Αφρική. Εξάλλου, στην περιοχή
Ρουσίδια, έχουν εγκατασταθεί συστήματα παγκόσμιου δορυφορικού εντοπισμού θέσης,
δηλαδή βαθμονόμηση του τοπογραφικού στίγματος μέσω δορυφόρων, αλλά και για την
παρακολούθηση της στάθμης των θαλασσών σε όλο τον πλανήτη. Επίσης, στην περιοχή
Καραβέ λειτουργεί σταθμός για την παρακολούθηση παραμέτρων της θάλασσας, όπως
είναι η παλίρροιες, το ύψος των κυμάτων, τα ρεύματα, η αλατότητα, η ταχύτητα
των ανέμων και των ρευμάτων κ.ά. Έτσι, η Γαύδος αποτελεί σήμερα ένα από τους
τρεις παγκόσμιους σταθμούς βαθμονόμησης γεωπληροφοριών μέσω δορυφόρων, αλλά και
για τις κλιματικές αλλαγές του πλανήτη.
Εδώ στη Γαύδο, μπορείς να βρεις
τον επίγειο παράδεισο, το διαφορετικό τρόπο ζωής. Και γίνεσαι ένα με τη φύση,
την ιστορία και το σημερινό άνθρωπο. Όσο για τα παντοειδή αποθέματά της,
σημαντικά και πολυάριθμα. Μεταξύ των άλλων, η μοναδικότητα στο τοπίο, οι ιδιαιτερότητες
στο φυσικό περιβάλλον. Σαρακήνικο, Αγιάννης, Λαυρακάς, Κόρφος, Ποταμός, Πύργος,
μερικές από τις πανέμορφες αμμουδιές. Γραφικοί οικισμοί στο Καστρί, Βατσιανά,
Άμπελος, Ξενάκη, αλλά και πολλά πέτρινα Μετόχια σε όλο το νησί. Πλούσια τα
ευρήματα της ιστορικής της διαδρομής, όπως είναι το Ρωμαϊκό υδραγωγείο, τα ελαιοπιεστήρια
και πατητήρια, το αρχαίο λιμάνι στο Λαυρακά. Κέδρα, φώκιες, πεύκα, χελώνες, αβόρατοι,
τρυγόνια, αγκίσταροι, σχίνα, θυμάρια, θρίμπες, μελίσσια, η αλυκή, οι αρόλιθοι
και η Natura2000. Εξάλλου,
οι άγριες ομορφιές του νησιού, οι παραλίες και οι ακρογιαλιές της με
τους κρίνους της παραλίας και τα θαλασσόκεδρα που φτάνουν μέχρι τη θάλασσα, τα
γαλάζια και διαυγή νερά της θάλασσας, τα υποθαλάσσια σπήλαια, αλλά και οι καταδεχτικοί
κάτοικοί της δημιουργούν περιβάλλον και προϋποθέσεις για να προωθηθεί ο
εναλλακτικός τρόπος ζωής που στηρίζεται στην αλληλεγγύη, στο σεβασμό, αλλά και
σε συμπεριφορές τέτοιες όπου Άνθρωπος
και Φύση ανέκαθεν συμπορεύονταν. Αλλά, και παραθεριστές που πραγματικά βλέπεις
να σέβονται τον τόπο όπου θα περάσουν μερικές ανέμελες μέρες.
Στα γεω-μορφολογικά χαρακτηριστικά της
Γαύδου, τονίζονται τα σχετικά μικρά υψόμετρα, το τραπεζοειδές σχήμα της, οι
μικρές κλίσεις των εδαφών της, οι
ποικιλόμορφες ακτογραμμές της και οι εμφανείς έντονες διεργασίες της
διάβρωσης, τόσο στη στεριά, όσο και στη θάλασσα. Οι εκτεταμένοι αμμόλοφοι
αποτελούν το χαρακτηριστικό της βόρειας παραλίας της και εκτείνονται ακόμη και
στην ενδοχώρα, καλύπτοντας μέρος των λόφων που περιβάλλουν τους όρμους και που
καλύπτονται από μακία βλάστηση –κυρίως από κέδρους, σχίνους και λαδανιές, αλλά
και φρύγανα, όπως θυμάρι, θρούμπη, αστοιβή.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του καιρού στο
νησί είναι οι ισχυροί άνεμοι που το δέρνουν σε όλη σχεδόν τη διάρκεια του
χρόνου και δημιουργούν προβλήματα στη ναυσιπλοΐα, καθώς και οι συχνές χαμηλές
ομίχλες, γνωστές και ως ‘’Προβέντζες’’ στο αρχιπέλαγος της Μεσογείου, που
έρχονται σκεπάζουν τα πάντα και φεύγουν ξαφνικά. Αυτές φέρνουν αρκετή υγρασία, η οποία φαίνεται ότι
συντηρεί την πλούσια βλάστηση του
νησιού.
Όσοι είχαν την ευκαιρία να
επισκεφτούν τη Γαύδο, αν μη τι άλλο, ένοιωσαν τη στοχαστική διάθεση να τους
πλημμυρίζει αρκετά συχνά κατά την εκεί διαμονή τους. Συνομιλώντας με τους
πρόσχαρους κατοίκους της, παρατηρώντας τη φύση, βλέποντας έστω και τα λιγοστά
έργα υποδομής – επέκταση και βελτίωση του λιμανιού στο Καραβέ, υπόγειες
δεξαμενές νερού, γεωτρήσεις πόσιμου νερού, προστασία και ανάδειξη του
κεδρόδασους στο Σαρακήνικο, κ.ά. – και αναζητώντας το ρόλο και τη σημασία της
περιβαλλοντικής και πολιτιστικής παρακαταθήκης της, δεν μπορείς να παραμένεις
απαθής, είτε συγκαταλέγεσαι στους επισκέπτες του νησιού, είτε στους αναχωρητές
του καλοκαιριού. Σε τούτη εδώ τη μοναδικότητα –φύσης, ιστορίας, τοπίου,
ανθρώπων – παραμερίζεις τις απαισιόδοξες απόψεις, αλλά και τις μίζερες
διακηρύξεις και τα θολά μηνύματα που κατά καιρούς μας σφίγγουν τις ψυχές, αν
και είναι θεμιτό και ανθρώπινο να ζητάς επανειλημμένα καλύτερη ποιότητα ζωής
σένα νησί στα πέρατα της Ελλάδας. Και μερικοί από μας, μαζί με τους λιγοστούς
μόνιμους κατοίκους της, θεωρούν την απομόνωση του νησιού πρόβλημα, όπως
προβληματική είναι ακόμη η ηλεκτροδότηση, η ύδρευση και τα σκουπίδια, ενώ
επιτακτική είναι η ανάγκη χωροταξικού σχεδιασμού. Η πολιτεία οφείλει να δώσει
δυνατότητες στους σημερινούς κατοίκους να μείνουν στον τόπο τους εξασφαλίζοντάς
τους ένα ικανοποιητικό επίπεδο ζωής. Ναι σε περισσότερη εναλλακτική ενέργεια, ναι
σε περισσότερο πόσιμο νερό, ναι στην ανάπλαση μερικών από τα πέτρινα Μετόχια
για οικοτουριστική εναλλακτική διαμονή, γιατί όχι και στην οργανωμένη
εναλλακτική κατασκήνωση, στα οικολογικά μονοπάτια και στις διαδρομές μέσα στη
φύση και στην ιστορία.
Ο Αποστόλης, μόνιμος κάτοικος το
Πάσχα και τα καλοκαίρια. Το ίδιο και η Βούλα συνεχίζοντας τις ανασκαφές στο
νησί. Η Κωνσταντίνα, πλέον με το Χρήστο και το μικρό Μήτσο τους, έρχεται σχεδόν
κάθε καλοκαίρι, αλλά το Πάσχα. Κάπου εκεί κολυμπούν και παίζουν με τα πλεούμενα
και τα δελφίνια.
